Việc điều hành xuất khẩu gạo ở Việt Nam chưa bao giờ được êm thắm và nếu như kim ngạch xuất khẩu cao, doanh nghiệp lãi lớn thì đại đa số nông dân may lắm là đủ ăn. Trong khi đó hai Tổng Công Ty Lương Thực Vinafood I và Vinafood II của nhà nước luôn luôn báo lãi mỗi năm hàng ngàn tỷ đồng. Tâm sự nông dân trồng lúa có lẽ khá giống nhau:
“Khi giá gạo tăng doanh nghiệp chắc có lãi cao, trước đây họ mua rẻ bây giờ giá cao lãi nhiều cộng thêm nhà nước hỗ trợ lãi suất 0% cho doanh nghiệp mua lúa của dân. Cuối cùng doanh nghiệp có lợi nông dân chẳng được gì, tại sao nhà nước không trực tiếp hỗ trợ lãi suất 0% cho người nông dân?”
Hiệp Hội Lương Thực Việt Nam VFA trên nguyên tắc là tổ chức xã hội ngành nghề được chính phủ cho tham gia điều hành xuất khẩu gạo. Nhưng thực chất vai trò chi phối của VFA nằm trong tay hai thành viên lớn Vinafood I và Vinafood II với hơn 60% thị phần xuất khẩu gạo, nhờ độc quyền ký kết các hợp đồng chính phủ với khối lượng lớn.
VFA được mô tả là có những công cụ rất hữu hiệu để can thiệp vào thị trường nhằm phục vụ thành viên kinh doanh có lời. Thí dụ năm 2008 VFA kiến nghị ngừng ký mới hợp đồng xuất khẩu vào lúc giá gạo thế giới lên cao kỷ lục, ở Việt Nam có qui luật mỗi khi ngừng xuất khẩu thì lúa xuống giá rất nhanh, doanh nghiệp nhờ vậy có thể mua gạo theo giá mong muốn.
VFA trong những năm trước còn có vũ khí hành chánh lợi hại là hợp đồng xuất khẩu phải được VFA duyệt và chứng thực mới có hiệu lực. Năm nay 2010, khi chính phủ không khống chế chỉ tiêu xuất khẩu gạo, doanh nghiệp có gạo có khách hàng tha hồ xuất thì VFA lại sử dụng công cụ giá sàn xuất khẩu gạo để can thiệp. Thí dụ doanh nghiệp muốn xuất khẩu sẽ phải ký hợp đồng với khách hàng với giá bằng hoặc cao hơn giá sàn do VFA ấn định. Với giá sàn cao doanh nghiệp không thỏa thuận được với người mua, chẳng khác nào VFA ra tay hạn chế xuất khẩu gạo.
Khi hè thu chính vụ thu hoạch rộ hồi tháng 5-6, các thành viên VFA không mua gạo làm hàng triệu tấn lúa rớt giá thấp hơn giá thành. Khi chính phủ cấp bù lãi suất toàn phần để VFA vay vốn ngân hàng, VFA ấn định giá sàn mua gạo tương đương giá lúa khô của dân 3.500đ/kg, với giá gần như huề vốn nông dân nuốt nước mắt bán lúa để trang trải nợ nần và chi phí cuộc sống.
Chủ bài giá sàn xuất khẩu
Giai đoạn giá lúa bắt đầu lên từ đầu tháng 8 tới nay, VFA trong thời gian ngắn 4 lần điều chỉnh giá sàn xuất khẩu gạo đưa giá gạo 5% tấm của Việt Nam lên 475 USD/tấn ngang bằng giá gạo cùng loại của Thái Lan. Thoạt nghe ai cũng tưởng gạo Việt Nam đã có thể cạnh tranh với gạo Thái, nhưng thực chất tăng giá sàn gạo xuất khẩu tới mức đó thì doanh nghiệp không thể ký hợp đồng thương mại, vì nhà nhập khẩu sẽ chọn gạo Thái Lan có phẩm chất tốt hơn gạo Việt Nam. Việc này ngay lập tức có tác động, giá lúa hè thu ở những vùng thu hoạch muộn đã xuống giá dù vẫn cao hơn đầu vụ khá nhiều. Một nông dân vùng sông nước Cửu Long làm lúa hè thu muộn cập nhật giá lúa ngày 17/9:
“Giá lúa đạt đỉnh 5.700đ/kg lúa khô hạt dài đã xuống dần hiện ở mức 5.200đ/kg. Em còn 60 công tức 6 héc-ta 20 ngày nữa thu hoạch xong được khoảng 40 tấn nếu bán giá 5.200đ/kg thì có thể lời 45%.”
Cuối cùng doanh nghiệp có lợi nông dân chẳng được gì, tại sao nhà nước không trực tiếp hỗ trợ lãi suất 0% cho người nông dân?
Một nông dân vùng ĐBSCL
Năm nay chính phủ giao cho Bộ Công Thương chịu trách nhiệm chính về điều hành xuất khẩu gạo với tính cách linh hoạt. Trong cuộc họp báo chiều 16/9 ở TP.HCM, Thứ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Thành Biên tuyên bố chưa thể xác định năm 2010 này Việt Nam sẽ xuất khẩu bao nhiêu triệu tấn gạo. Theo báo chí, ông Biên cho biết việc điều hành xuất khẩu gạo năm nay theo tiêu chí, tiêu thụ hết lúa hàng hóa của nông dân, đảm bảo nông dân có lãi, xuất khẩu được giá, đồng thời đảm bảo an ninh lương thực, ổn định thị trường trong nước và đặc biệt là kiềm chế lạm phát.
Với những mục đích khá mâu thuẫn với nhau như Thứ Trưởng Nguyễn Thành Biên xác định, rõ ràng trồng lúa không thể giúp nông dân làm giàu, có chăng giúp cho họ tồn tại và không thiếu đói. Trong một cuộc phỏng vấn của chúng tôi TS Lê Văn Bảnh Viện trưởng viện lúa vùng đồng bằng sông Cửu Long khuyên nông dân nên hợp tác cùng nhau thành lập kho trữ, bồ chứa lúa để có thể bán lúa lúc giá tốt nhất. TS Lê Văn Bảnh nhận định:
"Lúa gạo là mặt hàng đặc biệt mang tính an ninh lương thực và có tính chính trị. Do vậy giá không thể lên cao được, vì nếu lên cao thì nhà nước sẵn sàng không xuất khẩu, hoặc tung gạo dự trữ để đảm bảo, để tránh lạm phát và những ảnh hưởng khác. Để có giá lúa lên cao là rất khó, hiện nay đã trên 5.000đ/kg thì là ước mơ của bà con nông dân, với giá này bà con có lãi 40%-50% là tốt rồi."
Có mặt trong cuộc họp báo cùng Thứ Trưởng Bộ Công Thương, ông Trương Thanh Phong Chủ tịch Hiệp Hội Lương Thực Việt Nam VFA đồng thời là Tổng Giám Đốc Vinafood II nói rằng, tăng giá sàn xuất khẩu vì giá thế giới đang biến động. Theo lời chủ tịch VFA tính tới 15/9 Việt Nam đã xuất khẩu khoảng 5 triệu 100 ngàn tấn gạo trị giá 2 tỷ 143 triệu USD trong tổng lượng hợp đồng đã ký đạt 6,6 triệu tấn gạo. Tổng lượng gạo hàng hóa xuất khẩu năm 2010 khoảng 7,2 triệu tấn bao gồm 5,8 triệu tấn gạo các vụ mùa năm nay và 1,2 triệu tấn gạo tồn kho năm 2009.
Theo dự báo của Cục Trồng Trọt từ cuối tháng 8 tới tháng 1/2011, đồng bằng sông Cửu Long thu hoạch khoảng hơn 5 triệu tấn lúa tương đương 3,3 triệu tấn gạo, trừ đi phần tiêu dùng ở miền tây và TP.HCM lượng gạo hàng hóa còn lại khoảng 1,5 triệu tấn.
Về việc này, Chủ tịch VFA không đưa ra lời hứa hẹn nào mà chỉ nói rằng, vấn đề còn lại là tiêu thụ hết lúa hàng hóa cho dân, cố gắng giữ được giá lúa từ nay đến vụ Đông Xuân 2011. Chuyện này người nông dân làm lúa không tiên liệu được vì giá cả thị trường được ví như những con rối trong tay các nhà phù thủy.
Theo dòng thời sự:
- Giá sàn gạo xuất khẩu liên tiếp tăng cao
- Giá lúa gạo nhảy vọt, tiền vào túi ai?
- Giá gạo xuất khẩu tăng hai lần trong tháng 8
- Cung cầu lúa gạo xuất khẩu bất ổn
- Lúa sốt giá lời 50% nhưng ít người có lúa
- Kiểm tra, theo dõi sát tình hình thị trường gạo ĐBSCL
- Tình hình xuất khẩu thuận lợi, giá lúa gạo tăng
- Tín dụng nông thôn khó đến tay nông dân
- Quên đi chuyện bảo đảm giá lúa lãi 30%
- Ngân hàng nhà nước VN chỉ đạo cho vay mua tạm trữ lúa