Việc giải thể này đang là mối quan tâm hàng đầu của giới trí thức Việt Nam trong và ngoài nước hiện nay.
Nội dung Quyết Định 97 có điều gì quan trọng để dẫn tới việc phải tự giải thể một viện tập trung nhiều trí thức tâm huyết nhất Việt Nam hiện nay như vậy? Mặc Lâm có bài tìm hiểu vấn đề này với chính các thành viên trong viện sau đây.
Buồn, tiếc…
Viện Nghiên Cứu Phát Triển (IDS) được thành lập cách đây hai năm với 16 thành viên chính thức là GS Hoàng Tụy, TS Nguyễn Quang A, TS Lê Đăng Doanh, Bà Phạm Chi Lan, GS Chu Hảo, GS Phan Huy Lê, GS Tương Lai, Nhà văn Nguyên Ngọc, GS Phạm Duy Hiển cùng nhiều người khác.
Những khuôn mặt trí thức quen thuộc này không những thường xuyên có các bài viết nghiên cứu hay phản biện về những vấn đề kinh tế, giáo dục, xã hội cũng như khoa học mà còn có những tiếng nói về vấn đề bauxite, Trường Sa - Hoàng Sa…
Tôi rất lấy làm tiếc và rất lấy làm buồn rằng là chúng tôi phải tự giải thể cái Viện Nghiên Cứu Phát Triển IDS. Viện này là do cố Thủ Tướng Võ Văn Kiệt đã có hướng dẫn và đã có gửi gắm để chúng tôi thực hiện.
TS Lê Đăng Doanh<br/>
Trước quyết định giải thể này, TS Lê Đăng Doanh cho biết cảm nghĩ của ông như sau:
"Cá nhân tôi thì r ất l ấy làm ti ếc và r ất l ấy làm bu ồn r ằng là chúng tôi ph ải t ự gi ải th ể cái Vi ện Nghiên C ứu Phát Tri ển (IDS). Vi ện này là do c ố Th ủ T ướng Võ Văn Ki ệt đã có h ướng d ẫn và đã có g ửi g ắm đ ể chúng tôi th ực hi ện.
Cho nên tôi hy v ọng là s ẽ có m ột ngày nào đó chúng tôi l ại có th ể l ại tham gia m ột cái vi ện đ ể th ực hi ện cái nguy ện v ọng đó c ủa c ố Th ủ T ướng Võ Văn Ki ệt, khi mà nh ững đi ều ki ện thích h ợp l ại đ ược thi ết l ập."
Bà Phạm Chi Lan, một thành viên của viện, cũng tỏ ý tiếc về việc không còn cơ hội làm việc chung với các vị giáo sư mà theo bà thì đây là những người mà bà tìm thấy sự làm việc cũng như kiến thức đáng để bà học hỏi:
"C ảm t ưởng c ủa tôi thì có th ể nói là tôi cũng th ực s ự ti ếc v ề s ự gi ải th ể này. IDS m ới thành l ập đ ược 2 năm nay thôi là cũng b ắt đ ầu có đ ược nh ững ho ạt đ ộng cũng đ ược xã h ội quan tâm, và b ản thân tôi tham gia vào Vi ện (thì) tôi h ọc h ỏi đ ược r ất nhi ều t ừ nh ững v ị giáo s ư, nh ững nhà nghiên c ứu r ất xu ất s ắc ở Vi ện, cho nên đ ược làm vi ệc v ới nh ững ng ười nh ư v ậy thì cũng là hân h ạnh l ớn c ủa tôi."
Quyết định 97
Lý do mà Viện IDS tuyên bố giải thể phát xuất từ Quyết Định số 97 của Thủ Tướng Nguyễn Tấn Dũng, trong đó khoản 2, điều 2 của quyết định này ghi: “cá nhân thành lập tổ chức khoa học công nghệ chỉ hoạt động trong lĩnh vưc thuộc Danh mục ban hành kèm theo Quyết định này.”
Đối với một tổ chức nghiên cứu khoa học và công nghệ cũng như nhiều vần đề có liên quan đến xã hội, giáo dục, kinh tế… như Viện IDS thì điều khoản này vi phạm hai quyền tự do cơ bản.
Thứ nhất, việc quy định chỉ cho phép hoạt động trong lĩnh vực thuộc danh mục mà chính phủ ban hành kèm theo, điều này cản trở nghiêm trọng quá trình nghiên cứu và phát triển. Khoa học là một tiến trình hoàn toàn mới mẻ mà không một nhà bác học nào có thể tiên đoán sẽ xảy ra nhờ những phát minh của con người.
Chỉ thông qua sự vận động thường trực của cuộc sống mới này sinh những ý tưởng sáng tạo nhằm phục vụ nhân sinh từ các nghiên cứu và phát minh. Ban hành một danh mục để theo đó hoạt động là một cách thức khác cho chính sách “lề bên phải” đặt để cho giới nghiên cứu phải tuân theo.
Việc ban hành danh mục này cho thấy các nhà hoạch định chính sách của chính phủ vẫn chưa nhận thức rõ tầm quan trọng của nghiên cứu khoa học, và do đó những trở ngại lớn lao mà danh mục này tạo ra khiến cho các cơ quan nghiên cứu độc lập và nghiêm túc không thể làm việc hữu hiệu.
Điểm thứ Hai, khi Quyết Định 97 nêu rõ “nếu có ý kiến phản biện về đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước cần gửi ý kiến đó cho cơ quan Đảng, Nhà nước có thẩm quyền, không được công bố công khai với danh nghĩa hoặc gắn với danh nghĩa của tổ chức khoa học và công nghệ.”
Theo bức thư giải thể của IDS thì quy định này sai pháp luật một cách nghiêm trọng. Việc ngăn cản đưa ra những phản biện công khai khác nào bịt miệng trí thức vì chỉ có công khai thì phản biện mới có giá trị.
Bất cứ phản biện nào nằm trong vòng bí mật chỉ nên được áp dụng cho công chức ăn lương của cơ quan nhà nước, nếu họ muốn đưa ra gải pháp nào đó chỉ trong phạm vi cơ quan của họ mà thôi.
Đối với một tổ chức hoạt động độc lập thì việc bó buộc này được xem như là biện pháp đề phòng những phản hồi có tính cách xây dựng cho đất nước nhưng lại có thể gây thiệt hại cho cá nhân hay một tập thể nào đó trong guồng máy nhà nước.
TS Nguyễn Quang A, Viện Trưởng Viện IDS, cho biết nếu viện không giải thể mà cứ tiếp tục làm việc như tinh thần từ trước đến nay thì không thể tránh được những việc ngoài ý muốn xảy ra. Ông nói: "Chúng tôi th ấy r ằng ngày mai tr ở đi n ếu chúng tôi ho ạt đ ộng nh ư v ừa qua s ẽ g ặp r ất nhi ều r ắc r ối."
Riêng đối với Nhà văn Nguyên Ngọc, một thành viên của IDS, thì cho rằng một trí thức chân chính không thể làm việc trong một môi trường như Quyết Định 97 vẽ ra:
"Th ật s ự chúng tôi ch ả ti ếc r ẻ gì thái đ ộ d ứt khoát c ủa Vi ện IDS đ ối v ới quy ết đ ịnh này. Chúng tôi ph ản đ ối quy ết đ ịnh này. Và chúng tôi th ấy r ằng ti ếp t ục ho ạt đ ộng v ới m ột cái quy ết đ ịnh nh ư v ậy thì s ẽ là vô nghĩa và cũng s ẽ không đúng đ ối v ới m ột s ự h ạn ch ế nh ư th ế trong ho ạt đ ộng, can d ự nh ư th ế thì không còn là nh ững ng ười trí th ức chân chính".
Chúng tôi phản đối quyết định này. Và chúng tôi thấy rằng tiếp tục hoạt động với một cái quyết định như vậy thì sẽ là vô nghĩa và cũng sẽ không đúng đối với một sự hạn chế như thế trong hoạt động, can dự như thế thì không còn là những người trí thức chân chính.
Nhà văn Nguyên Ngọc
Yếu tố Trung Quốc?
Điểm đặc biệt mà Quyết Định 97 khuyến nghị những người có phản biện nên gửi ý kiến của mình tới những cơ quan của nhà nước. Quy định này được Viện IDS nhấn mạnh trong bức thư tuyên bố giải thể với đoạn viết như sau:
“Quá trình đi lên của đất nước chưa có con đường vạch sẵn, cuộc sống có vô vàn vấn đề thuộc đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước cần được phản biện để có thể xử lý đúng đắn. Tuy nhiên, thực tế cho thấy có rất nhiều ý kiến phản biện về đường lối chính sách bị cất hầu như không có thời hạn trong các “ngăn kéo” của các cơ quan chức năng hoặc của những người có thẩm quyền có liên quan. Có quá nhiều phản biện dưới mọi dạng như kiến nghị, đề nghị, thư, tài liệu nghiên cứu… không bao giờ được hồi âm.”
Những ghi nhận từ bức thư tuyên bố này được thấy rất rõ trong vụ bauxite và chống Trung Quốc đang xảy ra trên toàn quốc hiện nay. Hàng trăm kiến nghị gửi đi nhưng không bao giờ có hồi âm và một trong những thư kiến nghị đó được gửi đi từ Thiếu tướng Nguyễn Trọng Vĩnh.
Thiếu tướng Vĩnh từng là Đại Sứ Việt Nam tại Trung Quốc từ năm 1974 đến năm 1989. Trước đó ở trong quân đội ông là chính uỷ Khu 1, Cục Trưởng Cục Tổ Chức - Tổng Cục Chính Trị, Uỷ viên dự khuyết Trung Ương Đảng 1960-1976.
Trong một lần phỏng vấn với chúng tôi về vấn đề bauxite, ông cho biết: "Có g ửi cho B ộ Chính Tri Đ ảng và tôi có th ư g ửi cho Qu ốc H ội r ồi. Đ ến Đ ại t ướng Võ Nguyên Giáp mà cũng ch ả đ ược h ồi âm n ữa là tôi."
Nhà văn quân đội Phạm Đình Trọng khi gửi tâm thư bức xúc của mình vế vấn đề Trung Quốc cho Thủ Tướng Nguyễn Tấn Dũng cũng có kết quả tương tự. Ông kể lại:
Bạn nghĩ gì về Quyết định 97 và việc giải thể Viện Nghiên cứu phát triển IDS? Hãy gửi đến Ban Việt Ngữ ý kiến của Bạn, e mail: <a href="mailto:vietweb@rfa.org">vietweb@rfa.org</a>.
Nhà văn Ph ạm Đình Tr ọng : Cái trung c ủa k ẻ sĩ là không th ể làm ng ơ đ ược thành ra đành ph ải vi ết ạ.
M ặc Lâm : Vâng. Rồi khi bài viết của ông đã được gửi cho Thủ Tướng thì ông có được cái phản hồi nào từ Văn Phòng Thủ Tướng không?
Nhà văn Ph ạm Đình Tr ọng : Th ưa, hoàn toàn không ạ. Th ư Đ ại t ướng Võ Nguyên Giáp mà h ọ còn im l ặng, đ ến 3 l ần mà h ọ còn im l ặng n ữa mà.
Quyết Định 97 đưa ra vào thời điểm trùng hợp với những biến động hiện nay đang góp phần khuấy động những lo ngại từ nhiều phía. Sau vụ bắt giữ các blogger và nhà báo, nay nhà nước đang chĩa hướng tấn công vào các trí thức bằng các quyết định khó thể thuyết phục dư luận.
Người dân đang tự hỏi có phải đây chính là dấu chấm hết cho một thời gian tương đối dễ thở vừa qua và sự chấm dứt đột ngột này có liên quan gì đến những điều mà dư luận vẫn cho là có yếu tố Trung Quốc?