Cho đến nay, ngày này vẫn được sách vở chính thống gọi là ngày tổng khởi nghĩa thành công, cướp chính quyền từ tay Pháp, hay từ tay Pháp và Nhật, hoặc từ tay Pháp, Nhật và chính phủ Trần Trọng Kim.
Nhưng nếu nhớ lại rằng Nhật đã đảo chính Pháp từ ngày 9 tháng 3, rồi Nhật lại đã đầu hàng Đồng Minh từ đầu tháng 8 cùng năm, thì cách nói “cứơp chính quyền từ tay Pháp và Nhật có lẽ không ổn chút nào” vì lẽ thực dân Pháp và phát xít Nhật đâu còn chính quyền để mà cướp? Vậy chỉ có thể nói là “cướp chính quyền Trần Trọng Kim” mà thôi.
Chính quyền chỉ tại chức tổng cộng 126 ngày này ra sao? Đã sụp đổ thế nào? Có phải là một chính quyền bù nhìn và phản dân hại nước hay không? Những gì đã xẩy ra trên đất nứơc Việt Nam trong thời gian ấy rất ít được nhắc đến trong các sách giáo khoa hiện nay.
Đó là một trong những điều mà nhạc sĩ Tô Hải -năm nay 83 tuổi- gọi là một “lỗ hổng lớn về giai đoạn lịch sử bi-hài-hùng này,” như được viết trong trang Blog của ông, nhân dịp nhớ lại ngày 19 tháng tám của 64 năm trứơc đây.
Mục Câu Chuyện Hàng Tuần kỳ này sẽ nói về “lỗ hổng” ấy, qua lời của một số vị lão thành từng tham gia, hay có mặt trong những diễn biến dồn dập sôi bỏng của những ngày tháng ấy.
Diễn biến của 64 năm trước
Khi biên tập viên Mặc Lâm của Ban Việt Ngữ hỏi về ngày 19 tháng 8 năm 1945, tác giả cuốn sách nổi tiếng "Hồi ký của một thằng hèn" – Nhạc sĩ Tô Hải nói: "Cái ngày 19 tháng 8 ấy à? Nh ư trên Blog tôi vi ết đ ấy, là tôi đi bi ểu tình. Ai hô bi ểu tình, có ngày ba b ốn l ần đi bi ểu tình. H ọ bi ểu tình ph ố, r ồi bi ểu tình khu, r ồi bi ểu tình thành này. Ngày 17 thì còn c ầm c ờ vàng mà (c ười), ngày 19 thì là m ới b ắt đ ầu c ầm c ờ đ ỏ."
Trong trang Blog, nhạc sĩ Tô Hải nhắc lại những khoảnh khắc lịch sử ngắn ngủi nhưng vô cùng quan trọng đối với lớp thanh niên tuổi ông thời bấy giờ, những người mà ông nói là đều "ngu ng ơ, ngây th ơ, d ại d ột", cho nên (cũng theo lời ông) "s ố ph ận có th ể m ỉm c ười hay xé xác b ất k ể anh nào."
Mốc lịch sử thứ nhất của giai đoạn này là ngày 9 tháng 3, khi Nhật bất ngờ đảo chính Pháp, đưa toàn bộ các viên chức và thường dân Pháp vào trại giam. Tình hình ấy khiến cho giới thanh niên có cảm tình với người Nhật, lúc bấy giờ là “kẻ thù của kẻ thù.”
Sau 38 ngày Việt Nam không có một chính quyền thực sự nào để điều hành đất nứơc ngoài lực lượng của phát xít Nhật, ngày 17 tháng 4 năm 1945 thì chính phủ Trần Trọng Kim ra đời với thành phần là các chuyên gia trong nhiều ngành khác nhau mà ông Tô Hải gọi là những người “hy sinh liều mình cứu nước”.
Lá cờ của chính phủ Trần Trọng Kim lúc đó màu vàng, ở giữa có hình quẻ Ly màu đỏ và quốc thiều là bài “Đăng Đàn Cung”, bởi trong giai đoạn ấy, Việt Nam vẫn có vua là Vua Bảo Đại. Đó cũng là mốc lịch sử thứ hai của giai đoạn này.
Mốc lịch sử thứ ba là ngày 17 tháng 8 năm 1945, được nhạc sĩ Tô Hải viết trong Blog của ông như sau:
"Cho t ới m ột ngày (17/8/1945) Đoàn Thanh Niên c ủa chúng t ớ tay c ầm c ờ qu ẻ li, mi ệng hát "Này thanh niên ơi…" đi Mít tinh chào m ừng chính ph ủ Tr ần Tr ọng Kim" thì m ới tr ắng m ắt ra r ằng mình đã đ ược huy đ ộng đi…" "C ướp chính quy ền" t ừ tay chính ph ủ Tr ần Tr ọng Kim, do Vi ệt Minh t ổ ch ức mà không bi ết.
Ngày 17/8/1945 Đoàn Thanh Niên của chúng tớ tay cầm cờ quẻ li, miệng hát "Này thanh niên ơi…" đi Mít tinh chào mừng chính phủ Trần Trọng Kim" thì mới trắng mắt ra rằng mình đã được huy động đi…" "Cướp chính quyền" từ tay chính phủ Trần Trọng Kim, do Việt Minh tổ chức mà không biết.<br/>
Tô Hải<br/>
T ất c ả đ ều di ễn bi ến r ất nhanh chóng. C ờ qu ẻ li h ạ xu ống! C ờ đ ỏ sao vàng kéo lên và m ột ng ười ,"qu ần nâu áo v ải"đ ầu đ ội béret, tay c ầm súng p ặc h ọoc, th ắt l ưng đeo m ột, hai qu ả l ựu đ ạn OF (l ựu đ ạn khói) ra tuyên b ố vài câu gì đó mà t ớ đ ứng xa quá nên nghe ch ẳng rõ , ch ỉ nh ớ lõm bõm có m ấy câu..."Chính quy ền đã v ề tay nhân dân" và sau đó thì…. hàng ngàn ng ười nh ư có gài s ẵn kim h ỏa trong lòng đã n ổ tung ra thành nh ững kh ẩu hi ệu "Muôn năm!muôn năm!" long tr ời l ở đ ất....
Hàng ch ục lá c ờ đ ỏ sao vàng đ ược tung ra,kéo theo c ả hàng ngàn ng ừõi ch ạy ùa sang ph ủ th ống s ứ cũ ( ở x ế nhà hát l ớn) phá c ửa, leo hàng rào vào chi ếm ph ủ Khâm sai đ ại th ần. M ọi vi ệc di ễn ra nhanh chóng, ch ẳng khác gì cái c ảnh t ớ đã đ ược xem sau này trong phim " Lê Nin v ới Cách M ạng Tháng 10) có tr ường đo ạn chi ếm Cung đi ện Mùa đông"!
Ch ỉ khác là , ở V.N,không có súng n ổ và chính ph ủ "bù nhìn" đi đâu? ở đâu?lúc đó?có ai b ị b ắt,b ị vào tù, b ị "d ựa c ột" không thì ch ẳng có ai đ ược bi ết,k ể c ả t ớ ,cho t ới t ận bây gi ờ!
Cu ộc t ổng kh ởi nghĩa nh ư th ế là xong. Có m ặt t ớ cũng nh ư không!Ch ẳng ai hay,ai bi ết...."
Bài viết của nhạc sĩ Tô Hải tức khắc nhận được 88 lời góp ý và một bài viết, với nội dung nói chung là cám ơn ông đã nói lên những điều không thấy trong sách sử đang được giảng dậy tại Việt Nam hiện nay. Một người viết như sau:
"Tôi sinh ngày 26-9-1927, là Thanh Niên C ứu Qu ốc thành hoàng Hi ệu, tôi cũng là m ột ng ười tham gia c ướp chính quy ền ở Hà N ội nh ư bác. Tôi công nh ận nh ững đi ều bác k ể ph ản ánh hoàn toàn đúng tình hình l ớp thanh niên h ọc sinh Hà N ội lúc đó.
Tôi xin b ổ sung là đ ến bây gi ờ nghĩ l ại, tôi ph ải công nh ận là các v ị trong chính ph ủ "bù nhìn Tr ần Tr ọng Kim" đ ều là nh ững ng ười th ật s ự s ạch s ẻ, h ọ có th ể yêu n ước theo cách này hay cách khác nh ưng ch ắc ch ắn là h ọ không có chuy ện l ợi d ụng ch ức quy ền đ ể tham nhũng đ ến tr ở thành 'qu ốc n ạn".
Xin c ảm ơn bác."
Lời kể của các chứng nhân
Nhạc sĩ Phạm Duy khi đó 24 tuổi đang ở trong Miền Nam, nhưng trực tiếp tham gia vào dòng thác chuyển động lúc bấy giờ viết trong Hồi Ký của ông như sau:
"Sau khi Nh ật đ ầu hàng, quân đ ội Nh ật ở Vi ệt Nam trao tr ả Ph ủ Toàn Quy ền cho Ph ủ Khâm Sai B ắc B ộ. Đ ể t ỏ ý chí b ảo v ệ đ ất n ước, vào ngày 17 tháng 9, công ch ức Hà N ội -đ ược l ệnh c ủa v ị Khâm Sai Phan K ế To ại- đ ứng ra t ổ ch ức m ột cu ộc mít-tinh ở tr ước Nhà Hát L ớn Hà N ội.
Cuộc mít-tinh của các ông các bà công chức đang diễn tiến thì bỗng nhiên một lá cờ đỏ sao vàng rất lớn được thả từ bao lơn của nhà hát xuống, rồi một người leo lên khán đài cướp micro để hô khẩu hiệu và hát bài Tiến Quân Ca của Văn Cao. Thế là cuộc biểu tình của Tổng Đoàn Công Chức bỗng nhiên biến thành cuộc biểu tình của Mặt Trận Việt Minh. <br/>
Phạm Duy<br/>
Cu ộc mít-tinh c ủa các ông các bà công ch ức đang di ễn ti ến thì b ỗng nhiên m ột lá c ờ đ ỏ sao vàng r ất l ớn đ ược th ả t ừ bao l ơn c ủa nhà hát xu ống, r ồi m ột ng ười leo lên khán đài c ướp micro đ ể hô kh ẩu hi ệu và hát bài Ti ến Quân Ca c ủa Văn Cao. Th ế là cu ộc bi ểu tình c ủa T ổng Đoàn Công Ch ức b ỗng nhiên bi ến thành cu ộc bi ểu tình c ủa M ặt Tr ận Vi ệt Minh.
Hai ngày sau, t ức là 19 tháng 8, Vi ệt Minh đích thân đ ứng ra t ổ ch ức m ột cu ộc mít-tinh kh ổng l ồ, cũng ở tr ước nhà hát L ớn Hà N ội. Sau đó, đoàn ng ười bi ểu tình kéo đ ến bao vây B ắc B ộ Ph ủ. Ông Khâm Sai Phan K ế To ại đ ầu hàng ngay.
Coi nh ư c ướp đ ược quy ền hành chánh r ồi, đoàn ng ười kéo luôn qua tr ại Kh ố Xanh ở đ ường Đ ồng Khánh đ ể c ướp quy ền quân s ự. M ột ngàn lính B ảo An ở trong tr ại không kháng c ự, c ờ qu ẻ Ly đ ược h ạ xu ống, c ờ đ ỏ sao vàng đ ược kéo lên."
Luật sư Trần Lâm năm đó hơn 19 tuổi, kể lại trong cuộc trao đổi với Biên Tập Viên Trà Mi của Ban Việt Ngữ như sau:
"19 tháng 8 là tôi đang h ọc trung h ọc, thì tôi thôi h ọc. Th ế mà tôi ở Hà N ội tôi không - ch ưa làm vi ệc gì c ả, mà tôi cũng có tham gia vào cái ch ỗ Vi ệt Minh, nh ưng mà cái m ức đ ộ đ ến ngày 19 tháng 8 tôi tham gia ch ỉ là c ảm tình thôi. Và tôi đ ược đ ọc sách báo c ủa Vi ệt Minh ch ứ tôi ch ưa tham gia m ột đoàn th ể c ụ th ể nào.
Hôm Cách M ạng Tháng Tám thì tr ước ngày CMTT thì có c ướp cái B ắc B ộ Ph ủ. Tr ước m ột hai ngày đ ịnh c ướp cái B ắc B ộ Ph ủ thì hôm c ướp cái B ắc B ộ Ph ủ thì tôi có tham gia. Tôi v ẫn còn cái ảnh c ủa tôi (lúc đó) tôi đ ứng sát cái b ờ rào.
Còn c ảm nghĩ c ủa tôi thì th ưa cô, lúc b ấy gi ờ mình cũng khó nói l ắm vì lúc b ấy gi ờ mình m ười chín hai m ươi tu ổi nên h ọc hành cũng v ừa ph ải thôi, r ồi là cũng không hi ểu bi ết gì l ắm ạ, th ế cho nên th ấy r ằng nó vui m ừng là m ột, v ới hai n ữa là nó m ới l ạ, và nói tóm l ại ch ữ "đ ộc l ập" lúc b ấy gi ờ nó đ ặc bi ệt l ắm, thì nó nh ư ng ười say ấy cô ạ.
Trong nh ững ngày đó nh ư là cái ng ười mê say, b ị choáng ấy mà, b ị say, nh ưng nói v ề ý th ức thì ch ưa có gì rõ ràng l ắm. M ười chín hai m ươi tu ổi cũng còn ngây th ơ l ắm, còn ng ố l ắm, cho nên b ấy gi ờ ý th ức v ề chính tr ị cũng ch ưa có, ch ỉ th ấy r ằng là hình nh ư có cái gì m ới l ạ, hình nh ư có m ột cái gì tháo c ủi s ổ l ồng, th ế thôi, ch ỉ đ ến m ức ấy thôi.
Mà nó l ại còn có m ột cái đ ặc bi ệt n ữa là lúc b ấy gi ờ nó r ầm r ộ l ắm, mình thì không b ước vào cái r ầm r ộ ấy, ch ẳng h ạn nh ư là đi bi ểu tình r ồi đi làm nh ững cái này, r ồi t ất c ả m ọi vi ệc nó vui m ừng t ột đ ộ và th ấy cái m ới t ột đ ộ và th ấy nh ư mình có cái s ự thay đ ổi gì đ ặc bi ệt n ữa."
Chúng tôi cũng hỏi nhà báo Bùi Tín, năm đó ngoài 20, về không khí của những ngày ấy, ông kể lại:
"Tr ước ngày 19 tháng 8 là có cu ộc mít-tinh c ủa viên ch ức c ủa B ắc B ộ (Ph ủ) là ngày 17 tháng 8, thì trong cu ộc mít-tinh đó thì đ ại bi ểu c ủa Vi ệt Minh đã tung kênh nhau lên và đ ưa ra lá c ờ đ ỏ sao vàng r ồi ch ạy vòng quanh cái qu ảng tr ường c ủa Nhà Hát L ớn.
Th ế mà trong cái ngày 19 tháng 8 thì cái mà tôi có ấn t ượng sâu s ắc nh ất là su ốt t ừ 3 gi ờ chi ều cho đ ến n ửa đêm là ch ỉ có m ột kh ẩu hi ệu là " Ủng h ộ Vi ệt Minh! - Ủng h ộ Vi ệt Minh! - Ủng h ộ Vi ệt Minh!", c ứ nh ư th ế mà ầm c ả lên ở Hà N ội, nh ắc đi nh ắc l ại mi ết làm tôi nh ớ mãi cái âm thanh đó."
Nỗi ngậm ngùi của một thế hệ
Ngày nay, sau 64 năm với không biết bao nhiêu nứơc đã chảy qua cầu, nhìn lại tuổi thanh xuân với bầu máu nóng và lòng yêu nứơc nồng nàn của những ngày Cách Mạng Tháng Tám, nhạc sĩ Tô Hải không khỏi ngậm ngùi cho ông cũng như cho những bạn đồng trang lứa:
"Cho nên là tôi bu ồn v ề cái thân ph ận c ủa tôi nó nh ư th ế cho nên cũng nh ư trong H ồi Ký tôi vi ết toàn là s ự th ật v ề nh ững chuy ện đó, bao nhiêu b ạn bè tôi ch ết oan, tôi dùng cái ch ữ "m ất xác", g ọi là đi vào cái r ừng chính tr ị mà là hai bàn tay hoàn toàn tr ắng, cho nên l ạc ở trong cái r ừng đó.
Mình đi tham gia chính tr ị mà mình có bi ết làm chính tr ị đâu, cho nên v ừa hôm tr ước c ầm c ờ vàng thì hôm sau c ầm c ờ đ ỏ mà th ấy trong lòng ch ả th ấy cái gì c ả, ngây th ơ đ ến t ội nghi ệp nh ư th ế!"
Cả cái lòng yêu nước mênh mông mạnh mẽ của tuổi thanh xuân chúng tôi lúc bấy giờ đã bị lợi dụng để đảng cộng sản cướp chính quyền cho riêng mình, chứ không phải là cướp chính quyền vì độc lập dân tộc và vì tự do của người công dân.<br/>
Bùi Tín<br/>
Luật sư Trần Lâm cũng nhớ lại:
"Bây gi ờ mình nhi ều tu ổi r ồi, th ế r ồi l ại g ặp bao nhiêu câu chuy ện cái thì v ừa ý cái thì không v ừa ý, r ồi nh ững m ục tiêu c ủa Cách M ạng Tháng Tám nói th ế thì nói ch ứ đ ến ngày hôm nay mà nhìn l ại nó cũng đ ược ch ỗ n ọ ch ỗ kia, nh ưng mà nói th ực thì nó nh ư cái áo vá cô ạ, nó cũng không đ ược hoàn ch ỉnh l ắm.
Th ế cho nên (tôi) cũng c ảm th ấy bây gi ờ, ph ải nói cái c ảm t ưởng bây gi ờ, nh ớ l ại th ấy r ằng cũng bu ồn bu ồn."
Nhà báo Bùi Tín thì tâm sự rằng nhớ lại ngày 19 tháng 8 sáu mươi tư năm trứơc, ông vừa thấy vui mừng, lại vừa có niềm cay đắng. Ông vui vì nhớ đến không khí hừng hực lửa của lòng yêu nứơc rộn ràng trong trái tim thanh xuân, nhưng ông cay đắng bởi vì:
"Cho nên tôi cay đ ắng là gì? Là c ả cái lòng yêu n ước mênh mông m ạnh m ẽ c ủa tu ổi thanh xuân chúng tôi lúc b ấy gi ờ đã b ị l ợi d ụng đ ể đ ảng c ộng s ản c ướp chính quy ền cho riêng mình, ch ứ không ph ải là c ướp chính quy ền vì đ ộc l ập dân t ộc và vì t ự do c ủa ng ười công dân.
Cho nên đ ến bây gi ờ, cái cay đ ắng đ ến bây gi ờ t ất c ả 84 tri ệu ng ười công dân v ẫn không có t ự do cá nhân."
Đó chắc cũng là tâm sự của không ít những người vừa độ tuổi đôi mươi khi cuộc cách mạng mùa thu diễn ra sáu mươi tư năm trước.
Câu Chuyện Hàng Tuần kỳ này dừng lại ở đây. Nguyễn An kính chào quý thính giả.