Chuyện gì đang xảy ra với báo chí Việt Nam?
Phần 1: ‘Nhà báo thúc thủ’
Một hiện tượng mới
Vấn đề gây tranh cãi không phải đó là nhà báo nổi tiếng nào? Lộ tin nhắn gì? Mà sâu xa hơn nữa có lẽ cần phải đặt câu hỏi về giá trị của báo chí trong xã hội hiện tại ra sao?
Đối diện với điều này, nhà báo Tâm Chánh, cựu Tổng Biên tập báo Sài Gòn Tiếp Thị cho rằng những sự việc thế này đã nhen nhúm từ khi chiến dịch chống tham nhũng của TBT Nguyễn Phú Trọng “rờ tới những cán bộ cao cấp”.
“Trong nước thì thực tế tham nhũng đã có sự cấu kết với truyền thông, thậm chí là mỗi 1 thế lực đều có dựa vào, tìm đồng minh ở truyền thông. Trong số đó cũng có những nhà báo cũng có thể là đứng ở chỗ này chỗ kia, băng nhóm này băng nhóm kia. Không loại trừ chuyện đó.”
<i> <i>Nhưng tôi nghĩ khoảng 10 năm độ lại đây, thì những ông quan, băng nhóm chính trị cũng rất biết cách sử dụng công cụ truyền thông để tạo ra những tin fake hay những kiểu gây rối trong dư luận. Mỗi kỳ đại hội hay mỗi dịp có xung đột về quyền lực giữa các thế lực với nhau thì thường trên mạng xã hội xuất hiện rất nhiều những trang thông tin như vậy. Còn đây là hiện tượng gọi là mới xuất hiện trong đời sống báo chí của Thành phố Hồ Chí Minh. - Nhà báo Tâm Chánh</i> </i>
Quan điểm của ông đối với vụ lộ tin nhắn của nhà báo chuyên nghiệp là không loại trừ kịch bản của một băng nhóm nào đó am hiểu rất rõ trò chơi của truyền thông.
Ông nói tiếp:
“Chắc chắn không phải bình thường rồi. Nhưng tôi nghĩ khoảng 10 năm độ lại đây, thì những ông quan, băng nhóm chính trị cũng rất biết cách sử dụng công cụ truyền thông để tạo ra những tin fake hay những kiểu gây rối trong dư luận. Mỗi kỳ đại hội hay mỗi dịp có xung đột về quyền lực giữa các thế lực với nhau thì thường trên mạng xã hội xuất hiện rất nhiều những trang thông tin như vậy. Còn đây là hiện tượng gọi là mới xuất hiện trong đời sống báo chí của Thành phố Hồ Chí Minh.”
Nếu nhận xét đây là hiện tượng mới xuất hiện trong đời sống báo chí của TP.HCM thì trước đây như thế nào? Câu trả lời này xin dành cho nữ ký giả Bích Vy – Võ Thị Hai, người đã trải qua hơn nửa thế kỷ làm báo ở Việt Nam và hải ngoại.
Trước tiên bà nói về một bộ phận báo giới Việt Nam từ năm 1986 đến 2004, một thời điểm bà cho là còn lạc quan và có ‘chỗ thở’ cho báo chí nhà nước.
“Hình như đó là 1 điều may mắn. Có những nhà lãnh đạo họ vẫn còn ý thức về lực lượng báo chí. Mặc dù ngay từ lúc đầu họ đã khẳng định người làm báo là 1 lực lượng tuyên truyền chính sách của Đảng, và những tờ báo là công cụ tuyên truyền không hơn không kém. Nhưng ít ra cũng có những lúc họ ‘mở’, đặc biệt là sau thời kỳ đổi mới kinh tế từ năm 1986 trở đi, thì đôi khi họ cũng cho phép nhà báo được mở ra 1 phong trào chống tiêu cực để làm trong sạch nội bộ của cán bộ Đảng viên.”
<i> <i>Hình như đó là 1 điều may mắn. Có những nhà lãnh đạo họ vẫn còn ý thức về lực lượng báo chí. Mặc dù ngay từ lúc đầu họ đã khẳng định người làm báo là 1 lực lượng tuyên truyền chính sách của Đảng, và những tờ báo là công cụ tuyên truyền không hơn không kém. Nhưng ít ra cũng có những lúc họ 'mở', đặc biệt là sau thời kỳ đổi mới kinh tế từ năm 1986 trở đi, thì đôi khi họ cũng cho phép nhà báo được mở ra 1 phong trào chống tiêu cực để làm trong sạch nội bộ của cán bộ Đảng viên. - Nhà báo Bích Vy Võ Thị Hai</i> </i>
‘Nhà báo thúc thủ’
Thế nhưng, sau đó bộ mặt của báo chí Việt Nam đã thay đổi rất nhiều về chính sách quản lý. Bà Bích Vy – Võ Thị Hai cho biết chính quyền Việt Nam đã bắt đầu áp đặt 1 chính sách mới, nhiều cái kỳ lạ mà thời kỳ của bà không có.
“Ví dụ họ đóng cửa các tờ báo online, họ phạt, họ rút thẻ nhà báo, họ bắt bỏ tù các nhà báo. Thời kỳ tôi chưa có chuyện đó.
Lúc đó tôi đã bắt đầu hình dung ra được là giới báo chí ở Việt Nam sẽ bắt đầu bước vào giai đoạn hết sức đau buồn. Họ sẽ không làm gì được. Họ sẽ không viết gì được.”
Theo một nguồn tin riêng, chưa được kiểm chứng, bà cho biết có những tập đoàn tài chính mua chuộc nhà báo, tặng quà, phong bì cho các ký giả, trao những phần thưởng gọi là học bổng cho con em của các nhà báo.
“Tôi nghĩ rằng rõ ràng làng báo đã đi vào con đường cùng. Còn có chuyện nữa là nhà nước Việt Nam bắt đầu cài người vào các tờ báo. Từ hồi thời tôi đã có thấy rồi, tức từ năm 1996 tôi đã thấy hiện tượng này.”
Theo bà Bích Vy, rất khó để định nghĩa về một nhà báo là ai trong thời kỳ này. Vì họ không thể làm gì cả ngoài chuyện họ tường thuật, đưa tin theo lệnh của chính quyền.
Bản chất của sự việc này cũng được nhà báo Tâm Chánh đưa ra quan điểm tương tự.
“Từ sau cuộc PMU18, báo chí trong nước chủ yếu thông tin lại các cuộc tham nhũng mà các cơ quan chức năng người ta điều tra ra, chứ báo chí thực sự đã gần như không còn thấy xuất hiện, nhất là các điều tra liên quan thế lực tham nhũng ở cấp cao.
Chủ yếu là tường thuật lại ý kiến của lãnh đạo, kết quả thanh tra, tường thuật lại các vụ án là chính.”
Một vấn đề ai cũng biết, đó là báo chí chính thống ở Việt Nam được gọi là báo chí của Đảng và nhà nước. Hàng tuần định kỳ, Ban Tuyên giáo có định hướng tuyên truyền, chủ yếu là nói những vấn đề nên hay không nên, đưa những nội dung tin gì…
<i>Có lẽ lúc đó niềm tin về sự cải tiến xã hội, về một, hai cá nhân lãnh đạo mà họ nghĩ là họ có thể nương tựa được nó còn lớn. Họ chưa bị đặt vô thảm cảnh như bây giờ. </i> <i>Mình thấy cái thảm cảnh đó ngày càng rõ cùng với những diễn biến lớn của đất nước mà hồi thời chúng tôi chưa có. Bây giờ nó bộc ra và các nhà báo coi như hoàn toàn thúc thủ. - Nhà báo Bích Vy Võ Thị Hai</i>
Do đó, theo nhà báo Tâm Chánh, trong bối cảnh như thế, các nhà báo có thể có những thông tin từ nhiều cơ quan khác nhau, không loại trừ cả các cơ quan cấp cao và những người có thẩm quyền trong từng vụ việc. Nhưng ông vẫn khẳng định:
“Làm báo thì mình có thể có những nguồn tin riêng, có những mối quan hệ đặc biệt để có nguồn tin, nhưng anh cộng tác để trở thành công cụ cho 1 nhóm chính trị nào đó thì tôi nghĩ là không tốt, không đúng.”
Giữa một không khí như thế, nhà báo Tâm Chánh cho rằng rất khó để có thể nói đây có phải thật sự là những cuộc chống tham nhũng thật sự hay không hay những thế lực chính trị đấu đá nhau. Đứng trước những “ngã ba” như thế, ông nói rằng các nhà báo có tay nghề và tâm nghề cùng với sự tỉnh táo thì người ta luôn có sự dè dặt.
Bên cạnh những cây bút như thế, thì theo nhận định của bà Bích Vy, 99% người làm báo ở Việt Nam hiện nay là những người bồi bút. Bà dùng từ “hiện nay”, có nghĩa rằng đã từng có một “ngày kia” không như thế hay chăng? Câu trả lời của bà là: “Từng như thế.”
Nhưng, bà cho biết thêm về sự khác biệt.
"Có lẽ lúc đó niềm tin về sự cải tiến xã hội, về một, hai cá nhân lãnh đạo mà họ nghĩ là họ có thể nương tựa được nó còn lớn. Họ chưa bị đặt vô thảm cảnh như bây giờ. Mình thấy cái thảm cảnh đó ngày càng rõ cùng với những diễn biến lớn của đất nước mà hồi thời chúng tôi chưa có. Bây giờ nó bộc ra và các nhà báo coi như hoàn toàn thúc thủ."
Trong bối cảnh như thế, có 1 số cây bút phải dè dặt như lời nhà báo Tâm Chánh đã nói, thì nhà báo Bích Vy khẳng định “Hoặc anh từ bỏ cây bút, làm nghề khác để giữ lương tâm của người làm báo hoặc vì chén cơm manh áo chấp nhận bị sử dụng và bẻ cong ngòi bút.”