Chương trình nhà ở xã hội dành cho người có thu nhập thấp được Chính phủ Việt Nam áp dụng, triển khai từ nhiều năm qua. Với chương trình này, Chính phủ ưu đãi từ vốn đến đất đai để người có thu nhập thấp có cơ hội được chỗ an cư giá rẻ. Hàng chục ngàn căn nhà ở xã hội đã được xây dựng đáp ứng nhu cầu bức thiết về nhà ở cho người dân nhưng trên thực tế, nhiều trường hợp bị phát hiện có những “người nghèo” được duyệt mua vài căn nhà ở xã hội nhưng không sử dụng mà “sang tay” hoặc cho thuê nhằm trục lợi, khiến những người có nhu cầu thực sự bị giảm đi cơ hội sở hữu nhà giá thấp.
Lách luật để mua bán ngầm
Vụ việc mới nhất xảy ra tại thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định khi nhiều căn nhà chung cư dành cho người có thu nhập thấp như Simona, Long Thịnh… đang bị rao bán công khai hoặc được cải tạo lại cho khách du lịch thuê. Thậm chí, qua điều tra của chính quyền sở tại, hàng trăm chủ hộ đứng tên các căn nhà ở xã hội tại những dự án này đều có xe hơi riêng. Ủy ban Nhân dân tỉnh Bình Định cho biết đã tiến hành kiểm tra và xử lý phát hiện khoảng 20% trường hợp hồ sơ mua nhà ở xã hội sai quy định.
Vào tháng 9/2016 cũng có nhiều trường hợp tương tự bị phát hiện tại một số dự án nhà ở xã hội lớn tại Hà Nội như tòa nhà 30 Phạm Văn Đồng quận Cầu Giấy, nhà ở xã hội Ecohome quận Bắc Từ Liêm…Ở đây, ngoài việc biến nhà ở xã hội thành văn phòng cho thuê, các chủ hộ nhà ở xã hội còn công khai buôn bán nhà trên mạng xã hội bất chấp mọi quy định pháp luật ràng buộc đối với nhà ở xã hội.
Ông Lê Đăng Tuấn phó giám đốc Sở Xây dựng tỉnh Bình Định thừa nhận trong một bài viết trên báo Tuổi Trẻ đăng ngày 18/8/2019 rằng, nhà ở xã hội nhằm giải quyết nhu cầu thực sự cho người dân có thu nhập thấp, nhưng trên thực tế nhiều người đã bán lại, ủy quyền cho người khác đứng tên hoặc tổ chức làm homestay… chứng tỏ họ không có nhu cầu ở thực sự và đó là dấu hiệu trục lợi.
Một kẻ hở trong việc quản lý nguồn nhà ở xã hội hiện nay là, việc xét duyệt hồ sơ mua nhà đều giao hết cho chủ đầu tư tự làm. Do đó, lợi dụng điều này, không ít chủ đầu tư tự đưa những hồ sơ không hợp lệ vào xét duyệt tiêu chuẩn mua nhà để kiếm lợi. Nhà đầu tư còn móc nối với người bên ngoài, lách luật để “biến” hồ sơ mua nhà hợp lệ. Chính điều này đã khiến vô số người nghèo khó khăn về nhà ở lại càng khó khăn hơn.
Luật sư Nguyễn Văn Hậu, phó chủ tịch Hội luật gia Thành phố HCM chia sẻ quy định dành cho những người thu nhập thấp muốn sở hữu nhà ở xã hội:
"Nhà ở xã hội được sư hỗ trợ của nhà nước và phân ra theo từng loại cụ thể. Thứ nhất là loại chung cư thiết kế khép kín đủ tiêu chuẩn diện tích 25m2 sàn đến 75m2 sàn, loại thứ hai là nhà ở liền kề thấp tầng, diện tích không được quá 70m2, thì có 9 đối tượng được hưởng chính sách nhà ở xã hội, thí dụ người thu nhập thấp, hộ nghèo hay cận nghèo ở khu vực đô thị và đặc biệt những đối tượng người lao động đang làm việc ở trong vào ngoài khu công nghiệp…hoặc những hộ gia đình bị thu hồi đất, giải tỏa, phá vỡ nhà ở theo quy định của luật nhà ở nhưng chưa được nhà nước bồi thường về nhà ở."
Còn Luật sư Hà Huy Sơn từ Hà Nội nhận định rằng:
“Tình trạng diễn ra trục lợi như vậy không phải là ít, nhiều người có tiêu chuẩn được mua nhà thu nhập thấp nhưng sau đó lại bán lại cho người khác vì bản thân họ không có nhu cầu, cụ thể một số khu tái định cư hay bán lại cho các cán bộ cấp phường xã thì người ta cũng có tiêu chuẩn đó nhưng thực chất cán bộ phường xã nói về lương theo ngân sách thì người thấp nhưng người ta lại có những khoản thu nhập khác, có nhà đất ở nơi khác nhưng không đứng tên người ta về mặt đăng ký thì người ta cũng vẫn là người thiếu chỗ ở, thì chuyện này xảy ra không phải là ít.”
Tiến sĩ Trần Quang Thắng viện trưởng Viện nghiên cứu kinh tế và quản lý đô thị tại Thành phố HCM nhận định rằng, nhà ở xã hội có nhiều vấn đề phát sinh:
“Thứ nhất một số nhà ở xã hội không đạt yêu cầu của người muốn ở, lý do có thể do xa những nơi mà họ đã quen sinh sống hàng ngày để tiện cho công ăn việc làm nên giờ qua chỗ mới nó xa quá và thứ hai là vấn đề đưa đón con cái đi học, văn hóa tại chỗ địa phương đôi khi không phù hợp nên họ từ chối nhận nhà xã hội do nhà nước quy hoạch. Trên cơ sở đó thì một số người tận dụng cơ hội đó để lấy nhà xã hội làm thương mại để thu lợi. Việc thu lợi này thì tùy vào những căn nhà để trống không sử sụng gì hết thì thôi thì còn có thể chấp nhận được nhưng nếu thu lợi này dùng để cạnh tranh với người thu nhập thấp thì đó là không bảo đảm tính công bằng của xã hội.”
Giải quyết – ngăn chặn như thế nào?
Trong cuộc thảo luận của Hội đồng Nhân dân tỉnh Bình Định qua vụ việc xảy ra về nhà ở xã hội tại địa phương, ông Hồ Quốc Dũng chủ tịch Ủy ban Nhân dân khẳng định "Ngoài việc kiểm soát giá nhà ở xã hội đảm bảo đúng theo quy định, địa phương cũng sẽ triển khai các giải pháp cụ thể nhằm ngăn chặn tình trạng trục lợi, đảm bảo chính sách về nhà ở xã hội được triển khai công khai, minh bạch, công bằng"(trích từ tuổi trẻ 18/8/2019)
Ông Vũ Ngọc Đạm trưởng phòng phát triển nhà và thị trường bất động sản, sở xây dựng Hà Nội trước đây từng có thừa nhận với báo giới vào năm 2016 rằng, dù quy định về mua bán, sử dụng nhà ở xã hội khá chặt chẽ nhưng do người mua và người bán tự thỏa thuận “ngầm” với nhau, chấp nhận rủi ro nên cơ quan chức năng rất khó quản lý. Nếu phát hiện vi phạm cũng chỉ dừng lại ở mức thu hồi và bán lại cho người có nhu cầu.
Dư luận xã hội cho rằng, nhà ở xã hội dành cho người có thu nhập thấp, hộ nghèo hoặc cận nghèo với nhiều quy định pháp luật chặt chẽ nhưng vì sao lại khó kiểm soát.
Luật sư Hà Huy Sơn cho rằng "Cái này cơ quan quản lý khó kiểm soát nhưng mà nếu họ cố gắng thì hoàn toàn có thể kiểm soát được vì họ (chính quyền-PV) có hệ thống cảnh sát khu vực sẽ kiểm tra xem ai thực tế là người ở căn hộ đó thì chuyện phát hiện cũng không có gì là khó lắm."
Luật sư Hậu chia sẻ thêm biện pháp xử lý: "Xử lý bằng nhiều cách, thu hồi trả lại cho chính chủ nhà đó như vậy mình phải nắm đủ thông tin mới xử lý từng trường hợp cụ thể được. Thứ nhất ngôi nhà đã hoàn thành việc trả tiền hoặc trả tiền mua nhưng họ chưa đáp ứng được đủ điều kiện thời gian, họ phải sử dụng 5 năm mới bắt đầu cho thuê cho mượn, đương nhiên căn nhà đó không được phép chuyển nhượng rồi. Cái quyền trong luật nhà ở mà bộ xây dựng quy định là quyền của người mua và thuê nhà ở xã hội đối với người mua họ được hưởng những quyền lợi nhận bàn giao nhà nhưng họ phải thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ cam kết trong hợp đồng mua bán nhà. Nếu họ không làm đúng điều đó thì nếu không phải hủy hợp đồng đó đi."
Ngoài ra, luật sư Hậu cho rằng cần điều chỉnh lại nhiều quy định trong luật nhà ở nếu người thực hiện không đúng thì xử lý, xử phạt hành chính, quy định đã rõ những người làm sai từ gốc, từ người xét duyệt, theo dõi kiểm tra giám sát, quản lý thì đều phải chịu trách nhiệm xử lý kỷ luật nếu có hành vi trục lợi thì xử lý hình sự mới đủ sức răn đe.