Tại Hà Nội vào đầu năm nay, một người phụ nữ có xuất thân nghèo khổ phải đi đến một quyết định dù cuộc sống của cô phải chịu đảo lộn. Hoàn cảnh khó khăn, chồng đau ốm, bản thân cô còn phải lo cho cha mẹ già và con nhỏ. Trong khi đó không có, nên cô đã quyết định sang Đài Loan lao động. Ngày 28 tháng 5, cô bước vào phòng khám sức khỏe để xin giấy chứng nhận; đây là một điều kiện trong quy trình làm thủ tục đi lao động ở nước ngoài. Với kết quả tốt, ngày 4 tháng 9 cô đã lên máy bay, xuất cảnh sang Đài Bắc và không lâu sau đó, bắt đầu làm việc để gửi tiền về nuôi gia đình ở quê nhà.
“Đi sang bên này 2 tháng, em cứ nghĩ là mình bị dị ứng với công việc. Người mệt mỏi, gầy guộc, cứ vào công việc là em chóng mặt”.
Người phụ nữ này không muốn nêu tên thật vì sợ bản thân và gia đình bị làm khó dễ. Tạm thời gọi cô là Mai, chị Mai chia sẻ:
“Em cứ nghĩ là mình bị dị ứng công việc nên em xin chuyển chủ. Chuyển chủ thì môi giới nói không được, một là em về nước, hai là em ở đây. Thì em bảo em thử làm ở đây sau một thời gian xem thế nào. Rồi sức khỏe của em cứ yếu dần. Đến mùng 6 tháng 11 môi giới đến thì em nói em không thể làm nữa, em cứ đau, không ăn được. Môi giới bảo thế thì cho chuyển chủ. Chuyển chủ, em làm được 2 hôm thì em thấy vẫn mệt. Em mới bảo là, hay là mình có bầu? Em mua cái que thử, thì cả hai vạch, em đi soi âm, thì thai đã được 5 tháng rồi”.
Không thể đi làm tiếp, đã nghỉ làm với chủ cũ, chị Mai không còn một đồng xu nào, tiền nhà, tiền trọ cũng không trả được. Chị Mai đã tìm đến công ty môi giới: "Em hỏi bây giờ em về nước thì cho em lấy lại tiền để em mua vé về nước, họ bảo là em nộp ở đâu thì em lấy lại ở đấy. Em mới gọi cho môi giới ở Việt Nam thì bên Việt Nam mới đẩy lại cho bên môi giới ở Đài Loan".
Cũng tại Đài Bắc, một công nhân lao động từ Nghệ An, không muốn nêu tên cũng vì lý do an ninh, đang gặp tình trạng bế tắc tương tự. Anh nói, công ty môi giới Việt Nam bán sức lao động của anh cho một chủ ma ở Đài Loan, tức một công ty không được phép nhận công nhân nước ngoài. Anh tâm sự:
“Ở Nghệ An thì em có vợ con, gia đình thuộc vào hộ nghèo. Nghe người ta đi nước ngoài thì cũng muốn thay đổi hoàn cảnh, xóa đói giảm nghèo. Thấy Đài Loan làm việc bình thường, thu nhập tốt. Có thể trang trải hơn ở Việt Nam mình. Em sang tháng 3, làm được 6 tháng thì sở di dân đến công ty nói với em là giấy tờ môi giới làm không đưa đúng địa chỉ nơi em làm giấy tờ. Vì giấy tờ em làm là cho công xưởng, mà qua bên này thì môi giới đưa em làm bên xây dựng”.
Chính phủ Đài Loan điều tra, nên trong thời gian cả 3 tháng nay anh không được đi làm. Và anh nói, 10 người lao động Việt Nam làm cùng công ty cũng bị tình trạng như anh, không được phép đi làm, không có thu nhập. Anh cho biết thêm:
“Bây giờ mà liên hệ với công ty môi giới mà đưa mình đi, nó cũng không bắt máy trả lời”.
Trường hợp của anh Tuấn, chị Mai gặp khó khăn, rồi tìm trở lại công ty môi giới không được sự hỗ trợ, không phải là những trường hợp riêng lẻ.
Linh mục Nguyễn Văn Hùng, Giám đốc văn phòng Trợ giúp Công nhân Di dân Việt Nam tại Đài Loan đã chứng kiến hành vi thiếu minh bạch, vô trách nhiệm của các công ty môi giới, trong hơn 20 năm làm việc giúp đỡ lao động người Việt Nam gặp gian nan nơi đất người.
“Nó là vấn đề chỉ nghĩ đến lợi nhuận công ty môi giới ở Việt Nam. Có nghĩa là họ không cần biết đến những khó khăn, thách thức mà công nhân lao động Việt Nam sẽ gặp tại Đài Loan, miễn sao những người này có tiền để trả cho họ. Hễ người từ Việt Nam qua đến Đài Loan rồi mà gặp khó khăn thì họ phủi tay. Rồi đến ban Quản lý Lao động Nước ngoài tại Đài Loan của văn phòng Kinh tế Văn hóa Việt Nam cũng vậy, họ gây rất nhiều khó khăn cho những người lao động qua bên Đài Loan và khi có nhu cầu cần gặp để xin họ giúp đỡ thì cũng gặp rất nhiều khó khăn”.
Ngày 9 tháng 12 vừa qua Thanh tra Chính phủ Việt Nam trong một bản Kết luận về việc quản lý nhà nước đối với lĩnh vực đưa người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng đã chỉ ra hàng loạt sai phạm của Cục Quản lý Lao động Nước ngoài, bao gồm việc lựa chọn doanh nghiệp môi giới không đúng với tiêu chí đề ra trong công tác xuất khẩu lao động, làm việc tùy tiện, thiếu khách quan và thiếu minh bạch.
Ngoài ra Thanh tra Chính phủ cũng phát hiện, từ năm 2002 ngoài khoản tiền phí phục vụ hàng tháng được phép thu từ người lao động, các hợp đồng của các công ty môi giới Đài Loan ký với các doanh nghiệp Việt Nam đều quy định người lao động phải trả cả mức tiền môi giới trái quy định.
Linh mục Nguyễn Văn Hùng nhận định về Kết luận của Thanh tra Chính phủ:
" Tôi rất là ngạc nhiên là phải đến 21 năm sau, tức đối với Đài Loan từ năm 1999 đến bây giờ là 2020, là 21 năm Thanh tra Chính phủ Việt Nam mới đưa ra những sai trái của cục Quản lý Lao động Nước ngoài. Tôi ngạc nhiên là bởi vì họ cần một thời gian khá dài như vậy nó tạo quá nhiều bất công, rất nhiều khổ đau cho người công dân lao động Việt Nam đang và đã làm việc ở Đài Loan".
Linh mục Hùng nói, không chỉ tại Nhật, mà tại Đài Loan, cũng có nhiều công ty môi giới Việt Nam đã bị ngưng hoạt động, thế nhưng họ vẫn tiếp tục đưa người qua nước này.
“Việc thiếu minh bạch trong sự lựa chọn doanh nghiệp tôi thấy là những công ty môi giới đưa người Việt Nam ra nước ngoài phải nói hầu như là những công ty đó có quan hệ với một số những quan chức mà đã bị bắt hay là bị giam tù trong thời gian vừa qua, ví dụ như công ty Sông Đà rồi những công ty khác.
Và đối với các công ty ở Việt Nam mà họ đã có những con dấu bị đóng cửa rồi, tại sao lại được tiếp tục nhận người để đưa đi ra ngoài làm việc”?
Công ty Simco Sông Đà, năm 2014 bi Cục Quản lý Lao động Nước ngoài quyết định tạm ngưng quyền đưa người sang Đài Loan vì bị thu phí cao quá quy định, và trích giữ tiền lương của công nhân trái quy định. Được biết đó cũng không phải là lần đầu tiên công ty Sông Đà vi phạm luật lao động nước ngoài.
Cục Quản lý Lao động Nước ngoài vào cuối tháng 11 năm nay cho báo chí trong nước biết đang đề nghị công an địa phương điều tra các công ty đưa người đi làm ở nước ngoài mà không có giấy phép, cụ thể là Công ty Nhân lực quốc tế MIKA (TP Hà Nội), Công ty Thương mại Dịch vụ Tư vấn Đào tạo Hoàng Phát (TP HCM), Công ty TM-DV Quốc tế Quý Đức (tỉnh Phú Thọ), Công ty Sinh Vũ (TP Hà Nội).
Tại Nhật Bản, ông Nguyễn Huy, quản trị viên một nghiệp đoàn lao động của Nhật, với nhiều năm kinh nghiệm tư vấn cho lao động Việt Nam tại Osaka, lập luận về thời điểm tung ra bản Kết luận của Thanh tra Chính trong lúc này:
“Gần đây tại sao thanh tra lại đưa vấn đề này ra? Rất là dễ hiểu. Tại vì trước Đại Hội Đảng. Tại vì miếng mồi lao động ở nước ngoài là miếng mồi rất là ngon. Và ai cũng muốn nắm được cái cơ quan đó”.
Ông nói, với số lượng công nhân lao động, mà ở Nhật gọi là thực tập sinh, nay lên xấp xỉ 300.000 người và mỗi năm gia tăng, thì mảng lao động nước ngoài là nguồn thu nhập hợp pháp và bất hợp pháp cho cơ quan chức năng, các doanh nghiệp tại Nhật, và tại Việt Nam:
“Loại (doanh nghiệp) làm tương đối đàng hoàng thì họ không yêu cầu một cái phí nào của bên Việt Nam đưa cho họ, kể cả từ thực tập sinh. Họ chỉ lấy phí quản lý của công ty thôi. Nhưng mà có một số nghiệp đoàn họ đi tay trong. Họ nói họ tìm công nhân cho công ty xuất khẩu lao động ở Việt Nam. Cứ một người như vậy phải trả lại cho họ 1.000-1.500 đô chẳng hạn. Như vậy cơ quan xuất khẩu bên Việt Nam khi tuyển người lao động thì sẽ lấy số tiền, ví dụ như 3.600 đô là tiền quy định của chính phủ Việt Nam, nhưng họ sẽ lấy thêm 1.500 đô nữa, thì nó sẽ trở thành 5.000. Họ lấy cái tiền đó, họ trả lại cho nghiệp đoàn bên này, giống như là tiền giới thiệu việc làm. Nói cho dễ hiểu, đó là tiền môi giới”.
"Môi giới không gọi hỏi em như thế nào, như là mang con bỏ chợ". - Chị Mai
Ông Huy nói, việc Thanh tra Chính phủ chỉ ra những sai phạm của Cục Quản lý Lao động sẽ không mang lại lợi ích gì cho nhân công, mà chỉ là chiêu bài dọn đường cho phe lên nắm quyền sắp đến.
“Phe thắng thế sẽ đưa người của họ vào. Trước Đại hội này họ cho Thanh Tra vào cuộc như vậy để những người cán bộ Cục Quản lý Lao động đang vi phạm bay đi để nhóm mới vào. Khi nhóm mới vào họ đưa luật lệ ra có vẽ là khắt khe hơn, nhưng trên thực chất tôi nghĩ không thay đổi”.
Thực tế, còn nhiều bất cập, nếu không nói là sự bất nhân của các công ty môi giới khiến công nhân lao động phải gánh chịu bao hậu quả tai hại. Tại Nhật, nhiều thực tập sinh bị bóc lột, phải bỏ công việc, không về nước được, trở thành những người sống bất hợp pháp.
Tại Đài Loan, anh Tuấn, người công nhân từ Nghệ An, nói khi chính quyền Đài Loan điều tra công ty anh đang làm thì họ phát hiện, môi giới Việt Nam bán sức lao động của anh cho chủ ma này với giá tiền cao hơn mức lương thực tế rất nhiều.
“Trả cho em, như đã ký, lương cơ bản là chỉ 23.800 thôi. Nhưng đối với bản thân em, khi lộ ra chuyện, thì họ nói là riêng chủ phải trả em 36.700 Nhân dân tệ, mà môi giới thì chỉ đưa cho em khoảng 20-21.000, nếu làm đúng một tháng. Còn ngày mưa không đi làm được thì nó vẫn trừ”.
Còn chị Mai, người phụ nữ mang thai cho biết, chị đã trả 6.000 Mỹ kim để qua Đài Loan:
“Cả tiền cách ly là 6.000 đô em nộp bên Việt Nam. Mà em cũng không rõ tiền cách ly đấy là chính phủ đã cho tiền cách ly rồi, mà tại sao môi giới lại thu tiền cách ly của em. Đến bây giờ em sang cũng được 3 tháng rồi mà chưa thấy công ty trả tiền cách ly cho em”.
Gia đình của cả hai người công nhân, anh Tuấn và chị Mai, đều phải vay nợ để cho họ sang đây lao động. Nay không có tiền thu nhập, cũng không về lại nước được, họ không biết xoay sở như thế nào nên đã nhờ đến văn phòng giúp người lao động của Linh mục Nguyễn Văn Hùng. Ông đã giúp họ lấy lại một số tiền và giấy tờ họ bị mất.
Chị Mai nói: “Cũng may mắn là được Cha giúp đỡ, không biết mẹ con sẽ đi về đâu. Môi giới không gọi hỏi em như thế nào, như là mang con bỏ chợ”.