Sau khi có quyết định của Thủ tướng Chính phủ và của Bộ Công thương cho xuất khẩu gạo trở lại, chỉ trong khoảng 3 tiếng đồng hồ toàn bộ hạn ngạch đã hết, khiến nhiều doanh nghiệp bất ngờ vì không được thông báo trước ngày mở cửa, cũng như vào thời điểm nửa đêm, ngày cuối tuần.
Không công bằng?
Hệ thống online của Tổng cục Hải quan bất ngờ mở cửa cho khai báo xuất khẩu gạo lại vào lúc 0 giờ 30 sáng 12 tháng 4 năm 2020. Chỉ trong vòng từ 0h30 đến khoảng 3h30 số lượng đăng ký xuất khẩu gạo trên website của hải quan là 399.999,73 tấn gạo. Đến ngày 13 tháng 4, cổng thông tin của Tổng cục Hải quan báo lỗi, không còn hiển thị sản lượng gạo xuất khẩu.
Nhiều doanh nghiệp xuất khẩu gạo cho truyền thông trong nước biết, họ rất thất vọng vì không mở được tờ khai hải quan. Sau khi Thủ tướng cho nối lại xuất khẩu 400.000 tấn gạo, nhiều doanh nghiệp đã cử nhân viên túc trực mở tờ khai hải quan cả ngày 11 tháng 4, nhưng lúc đó, cổng đăng ký tờ khai hải quan vẫn chưa mở.
Sau đó Tổng cục Hải quan lại cho đăng ký lúc nửa đêm, ngày cuối tuần mà không hề có thông báo trước với các doanh nghiệp xuất khẩu gạo.
Gần 200 doanh nghiệp xuất khẩu gạo ít ai biết thông tin này, chỉ có những người có thông tin trong hải quan rò rỉ ra, họ mới biết rồi họ truyền tai nhau, thì mới thực hiện được thôi.<br/>-Trần Tuấn Kiệt
Ông Trần Tuấn Kiệt, Phó Tổng giám đốc chuyên ngành hàng lúa gạo Công ty xuất nhập khẩu Dung Nam, có trụ sở tại quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh, xác nhận với Đài Á Châu Tự Do hôm 13 tháng 4 năm 2020, liên quan thông tin này:
“Về tình hình xuất khẩu gạo, hôm rồi theo chỉ thị của Thủ tướng và Bộ Công thương cho hạn ngạch tất cả doanh nghiệp tổng cộng 400 ngàn tấn. Nhưng khi thông quan và mở hải quan lúc giữa khuya, thì từ 12 giờ đêm đến 2 giờ sáng đã đủ 400 ngàn tấn. Trong khi đó, những doanh nghiệp biết trước tin này thì vô mở tờ khai hải quan được, còn những doanh nghiệp không biết thì không thể đăng ký được hạn ngạnh xuất khẩu.”
Theo ông Trần Tuấn Kiệt, ngay cả những doanh nghiệp biết trước, đăng ký được, thì cũng có nhiều doanh nghiệp bị tờ khai hải quan phải xem xét lại, chưa thông quan để xuất khẩu. Ông Kiệt giải thích thêm vể thủ tục đăng ký hải quan hiện nay:
“Mở thủ tục xuất khẩu gạo bây giờ đều khai báo trên hệ thống online hết, chứ không cần vô trụ sở Hải quan. Chỉ cần vô trang web của Hải quan nhập thông tin công ty, mã code của đơn vị, nhập các thông số sản phẩm, số container... được hết... chỉ sử dụng online. Nhưng trong đêm đó (rạng sáng ngày 12 tháng 4), một trăm mấy chục, gần 200 doanh nghiệp xuất khẩu gạo ít ai biết thông tin này, chỉ có những người có thông tin trong hải quan rò rỉ ra, họ mới biết rồi họ truyền tai nhau, thì mới thực hiện được thôi. Chứ các doanh nghiệp khác, ban đêm ban hôm, đâu có làm việc đâu mà người ta biết xuất khẩu gạo ban đêm.”
Đài Á Châu Tự Do hôm 13 tháng 4 năm 2020, nhiều lần liên lạc Tổng cục Hải quan, để hỏi về vấn đề này, tuy nhiên mọi cố gắng đều không thành công.
Trả lời báo chí trong nước chiều ngày 13/4, lãnh đạo Tổng cục Hải quan cho biết, quá trình doanh nghiệp thực hiện khai báo tờ khai xuất khẩu gạo là hoàn toàn tự động trên hệ thống, không có sự can thiệp của con người. Khi tờ khai được gửi lên, hệ thống sẽ tự động trừ lùi số lượng gạo mà doanh nghiệp đã đăng ký. Với số dư gạo được phép xuất khẩu trong tháng 4, Tổng cục Hải quan sẽ thông tin công khai trên website của Tổng cục Hải quan mỗi giờ một lần để các doanh nghiệp biết và mở tờ khai xuất khẩu.
Tuy nhiên, vị lãnh đạo Tổng cục Hải quan không hề giải thích, vì sao có một số doanh nghiệp biết trước về thời điểm cơ quan này mở cửa trang mạng cho phép đăng ký xuất khẩu gạo.
Trả lời Đài Á Châu Tự Do hôm 13 tháng 4 năm 2020, Tiến sĩ Lê Đăng Doanh, nguyên là Viện trưởng Viện Quản lý Kinh tế Trung ương, nói:
“Tôi nghĩ điều này nên rút kinh nghiệm cho tương lai, cần phải thông báo sớm và thực hiện công khai minh bạch, và có đấu thầu một cách bình đẳng, để bảo đảm sự cạnh tranh lành mạnh giữa các doanh nghiệp.”
Trước đó, vào ngày 18 tháng 3 năm 2020, trong Đề án “An ninh lương thực quốc gia đến năm 2020”, ông Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh sự hệ trọng trong vấn đề an ninh lương thực đối với mọi quốc gia trong điều kiện dịch bệnh xảy ra trên thế giới và phải đảm bảo an ninh lương thực trong mọi tình huống.
Đến ngày 24 tháng 3 năm 2020, Tổng cục Hải quan Việt Nam đã yêu cầu Cục Hải quan các tỉnh, thành phố tạm dừng đăng ký, tiếp nhận và thông quan các lô hàng gạo xuất khẩu từ 0g ngày 24/3.
Sau khi nông dân và doanh nghiệp kêu cứu trước lệnh dừng xuất khẩu gạo, được sự đồng ý của chính phủ, Bộ Công thương, sau khi đã tính toán kỹ để bảo đảm an ninh lương thực, đã cho phép tiếp tục xuất khẩu gạo nhưng phải kiểm soát chặt số lượng xuất khẩu theo từng tháng.
Tin cho hay lượng gạo mà Việt Nam được phép xuất khẩu trong tháng 4 và 5 sẽ vào khoảng 800 nghìn tấn, trong tổng số 1,5 triệu tấn gạo xuất khẩu còn lại. Lượng xuất khẩu này giảm 40% so với giai đoạn cùng kỳ năm 2019, và thấp hơn nhiều so với các năm 2018, 2017.
Theo Bộ Công thương, trước mắt trong tháng 4 cho phép xuất khẩu 400.000 tấn gạo, sẽ giữ lại khoảng 700 nghìn tấn gạo để dự phòng, đảm bảo cơ sở an ninh thương thực quốc gia và mọi tình huống có thể xảy ra trong tháng 4 và 5.
Nhóm lợi ích?
Chỉ có thể lý giải việc không cho xuất khẩu gạo nếu số liệu của chính phủ không đúng thực tế, hoặc có những lợi ích nhóm nào đó, hoặc là có cơ quan, doanh nghiệp, nhất là những nhóm thương lái ghim hàng... nên người ta sợ không có gạo ăn.<br/>-GS Võ Tòng Xuân
Trả lời Đài Á Châu Tự Do hôm 13 tháng 4 năm 2020, Giáo sư Võ Tòng Xuân, Hiệu trưởng Trường Đại học Nam Cần Thơ, nói:
“Vấn đề xuất khẩu gạo hiện nay nhà nước chúng ta rất dè dặt, mà tôi cũng không hiểu có ẩn ý gì bên trong. Cái lý do vì an ninh lương thực thì tôi cũng đã nói rồi, các chuyên gia khác cũng đã nói rồi, tức là an ninh lương thực mình không sợ thiếu gạo, mà chắc chắn mình còn dư nữa, ít nhất là bây giờ dư 3 triệu tấn gạo. Chỉ có thể lý giải việc không cho xuất khẩu gạo nếu số liệu của chính phủ không đúng thực tế, hoặc có những lợi ích nhóm nào đó, hoặc là có cơ quan, doanh nghiệp, nhất là những nhóm thương lái ghim hàng... nên người ta sợ không có gạo ăn.”
Tuy nhiên, theo Giáo sư Võ Tòng Xuân, nếu không thể chứng minh những hạn chế ông vừa nêu là có thật, thì việc giới hạn xuất khẩu gạo chỉ làm cho các doanh nghiệp Việt Nam bị thiệt thòi rất nhiều.
Tiến sĩ Lê Đăng Doanh cho biết, ông đồng ý với đề xuất của Giáo sư Võ Tòng Xuân, quyết định chỉ cho xuất khẩu 400.000 tấn gạo trong tháng 4 vì sợ Việt Nam thiếu gạo trong thời COVID-19 là chưa hợp lý. Ông nói:
“Theo Giáo sư Võ Tòng Xuân, năm nay Việt Nam được mùa lúa gạo ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long, và sau khi tính toán thì có thể xuất khẩu đến 3 triệu tấn gạo mà vẫn không ảnh hưởng gì đến an toàn lương thực của đất nước, vì vậy theo tôi việc cho xuất khẩu 400 ngàn tấn gạo chỉ là biện pháp trước mắt. Sau đó, để bảo đảm an ninh lương thực, sẽ có sự tính toán, tôi hy vọng sẽ có sự cho phép để có thể tiếp tục xuất khẩu thêm. Bởi vì nếu không xuất khẩu, thì gạo sẽ ứ đọng, giá gạo sẽ xuống thấp và nếu giá gạo xuống thấp thì không đủ khuyến khích người nông dân sản xuất, và đấy là điều rất đáng tiếc đối với Việt Nam.”
Theo Giáo sư Võ Tòng Xuân, trong khi các doanh nghiệp trên thế giới, không hoạt động được vì không có khách hàng, vì không đi đâu xa được hết... mà Việt Nam có khách hàng, Việt Nam có gạo... nhưng không cho bán. Thì ông cho rằng đây là một điều rất là đáng tiếc cho kinh tế Việt Nam.