Nhà thơ Hoàng Cầm nói đến một trong những khía cạnh của sự đày đoạ các văn nghệ sĩ tham gia Nhân Văn - Giai Phẩm là một vụ án, mà trong đó chế độ xã hội chủ nghĩa Miền Bắc đã đưa vào tù tội - mệnh danh là cải tạo- làm tan nát cuộc đời cả hàng trăm người, từ các văn nghệ sĩ đến những người cán bộ, trí thức và sinh viên-học sinh trong giới thưởng ngoạn nghệ thuật và báo chí.
Từ những năm gần đây giới văn học Việt Nam trong nước đã phải đánh giá lại vụ này, gọi đó là một vụ án văn học kinh thiên động địa, như lời nhà văn Hoàng Tiến thuật lại.
Mời quý vị nghe trích đoạn một số lời của nhà thơ Lê đạt trong loạt bài nghiên cứu về vụ án Nhân Văn-Giai Phẩm đã phát thanh trên Đài Á Châu Tự Do trước đây. Loạt bài do Nguyễn An sưu tầm và biên soạn, Thy Nga trình bày.
Trăm Hoa Đua Nở
Nhân Văn-Giai Phẩm đã tác động mạnh mẽ đến xã hội đến nỗi ngày đầu tiên phát hành báo Nhân Văn tại Hà Nội đã là một ngày hội của quần chúng, như lời nhà thơ Lê Đạt (một trong những người chủ trương) kể lại trong cuộc phỏng vấn do nhà nghiên cứu Thụy Khuê thực hiện tại Paris vào năm 1999 cho tạp chí Văn học của đài RFI như sau:
"Ðời tôi thì chưa bao giờ tôi thấy một tờ báo mà được hoan nghênh như thế. Tức là khi số 1 Nhân Văn, từ nhà in Xuân Thu ra đến Nhà Hát Lớn, vào khoảng độ gần 2 cây số, thì có khi người bán báo phải đi đi về về đến 10 lần để lấy báo tại vì hết ngay, và người ta chen ra đường mua, thậm chí người ta đưa tiền ra mà không ai lấy tiền trả lại cả!
Lúc đó tôi đứng đấy tôi nhìn thì tôi mới thấy Lenin nói rất đúng : "cách mạng là ngày hội của quần chúng". Không biết ngày hội có kéo dài nhiều không nhưng đúng là ngày hội của quần chúng thật, tức là: không thể đi được! Bản thân tôi, tôi cũng không đi được. Cứ ra là người ta lấy hết báo, lại vào lại và cứ liên tục như thế mà chẳng quảng cáo gì cả. Số báo Nhân Văn ấy thì sau khi nó ra rồi mà đi đâu tôi cũng thấy người ta nhắc lại mấy câu thơ của tôi:
'Đem bục công an đặt giữa trái tim người
Bắt tình cảm ngược xuôi theo đúng luật đi đường nhà nước.'
Nhất là sinh viên thì ủng hộ rất nhiều. Tờ báo Nhân Văn lập tức phải in lại, in lại sau có một hai ngày gì đó."
Cơn bão vùi dập
Đáp lại, Nhà Nước Cộng Sản tại Miền Bắc thời bấy giờ đã huy động toàn bộ lực lượng để đối phó, nói thẳng ra là để tiêu diệt. Người trực tiếp đứng ra thực hiện chiến dịch này là nhà thơ Tố Hữu, lúc bấy giờ là Trưởng Ban Tuyên Huấn Trung Ương của Đảng. Không có ai bị lãnh án tử hình theo nghĩa là đem ra pháp trường bắn, thế nhưng tất cả những ai liên quan đến Nhân Văn-Giai Phẩm đều bị đầy đọa. Đầy đoạ nhiều ít tuỳ theo mức độ liên quan.
Người liên quan nhiều thì bị đầy đọa nhiều, ít thì bị đầy đọa ít. Nhiều có nghĩa là bị đưa ra toà kết án tù, bị khóa sổ sáng tác, bị gạt ra ngoài lề mọi sinh họat văn học nghệ thuật và bị bao vây kinh tế - nghĩa là đói; còn ít thì bị đưa đi lao động cải tạo, gọi là để xâm nhập thực tế, rồi cho sống lay lất, và cũng bị gạt ra khỏi sinh họat văn học nghệ thuật, còn nếu chỉ đụng đến nhưng thật nhẹ, như là từng đọc qua một hai bài, từng phát biểu một ý kiến không tích cực chống, thì lý lịch cũng bị coi là có tì vết và ảnh huởng suốt đời.
Số người nằm trong trường hợp này không phải là ít, nhưng không rõ là bao nhiêu. Mời quý thính giả nghe nhà thơ Lê Đạt nói về chuyện này như sau, cũng trong một cụôc phỏng vấn do nhà nghiên cứu Thụy Khuê thực hiện vào năm 1999:
"Không thể đếm xuể được tại vì những người người ta ủng hộ như là sinh viên đều là những phần tử ưu tú cả, hay là những cán bộ (thì) người ta cũng khao khát một nền dân chủ, nghĩa là chỉ cần có một tờ Nhân Văn, đọc một tờ Nhân Văn hay là gửi tiền đến Nhân Văn thì sau khi Nhân Văn bị đánh rồi người đó coi như bị vào sổ đen hết.
Có thể là anh phải chuyển công tác, có thể anh phải đi lao động, tôi đã gặp rất nhiều sinh viên, những cô sinh viên trẻ phải đi lao động rất lâu năm vì đã đọc Nhân Văn, thì cái số người ấy tôi không đếm xuể được.
Chính bây giờ tôi cũng tự hỏi: "Không biết là mình đối với họ mình có tội gì không?" Lẽ dĩ nhiên là trong một cuộc đấu tranh cho cái mới thì chúng ta mỗi người phải chịu một ít. Nhưng họ, đúng là họ không có ý thức gì cả, họ chỉ ham muốn, ham muốn thì không có gì sai lầm cả. Đọc một tờ báo, gửi một viện trợ... mà sau này nó kéo, có khi nó kéo cả một đời họ, mà tôi không đếm xuể được.
Mà ở Việt Nam thì không có gì nó rõ ràng cả. Cái chữ nó rất "neutre" rồi mà lại rất gay go, người ta gọi là liên quan. Liên quan là dính líu đấy thôi. Nhưng mà anh đã liên quan là anh gay go lắm. Liên quan với Nhân Văn, liên quan với địa chủ, liên quan với tư sản... thì tất cả những người này cũng là một thứ liên quan mới. Liên quan với Nhân Văn là khổ lắm, nhất là lớp sinh viên trẻ, đi lao động, đi cải tạo, khổ lắm. Mà có phải chỉ Hà Nội đâu, ở những các nơi, các tỉnh đều có người ủng hộ cả, thì những người đó mình không bao giờ biết thân phận họ cả."
Vì có người bị tù tội, bị trừng phạt, nên Nhân Văn-Giai Phẩm còn là một vụ án. Chỉ có trên dưới một chục người bị lãnh án, và không một ai bị nêu tội danh là Nhân Văn-Giai Phẩm cả, mặc dù ai cũng biết đó là lý do đích thực.
Mây đen bao trùm
Còn lại hầu hết không bị tuyên án chính thức, không bị bỏ tù, nhưng bị đưa đi lao động cải tạo tại các công nông trường. Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý sau này nhớ lại, trong cuộc chuyện trò với một phái viên của RFA:
"Năm 1958, cụ thể là như thế. Chúng tôi 5 người phải đi thực tế ở Điện Biên Phủ lâu dài. Thứ nhất là Nguyễn Huy Tưởng, bí thư đảng đoàn Hội Nhà Văn. Thứ hai là Huỳnh văn Đứng phụ trách về Hội Mỹ Thuật, là đại biểu quốc hội. Thứ ba là nhà văn Nguyễn Tuân, phó chủ tịch Hội Nhà Văn. Thứ tư là Văn Cao. Thứ năm là tôi.
Khi đưa chúng tôi lên giới thiệu cho ông Chu Huy Mân, Quân Khu Trưởng Quân Khu Tây-Bắc, thì ông Chu Huy Mân rất niềm nở và rất điệu, mở thư của Trung Ương ra cho chúng tôi xem, thì trong ấy vẻn vẹn có mấy câu thôi: Đây là năm người lãnh đạo có vấn đề, mong anh hết sức quan tâm. Ký tên: Lành (tức là ông Tố Hữu). Thế thôi! Thế là do đó cho nên chúng tôi được chăm sóc mọi điều. Chuyến đi đó, nó là một chuyến đi lịch sử là vì trong văn nghệ chúng tôi không bao giờ đi lâu như thế, nhưng vì chúng tôi là "5 người lãnh đạo có vấn đề", thì vấn đề gì, anh hiểu rồi."
Ngoài ra, họ đều bị kết án tử hình tinh thần. Đối với những người trực tiếp liên quan, thì tác phẩm của họ không được xuất hiện với công chúng 30 năm, 40 năm, tức là suốt thời gian mà sức sáng tạo mạnh mẽ nhất, và có thể đóng góp nhiều nhất cho đời sống, cho xã hội. Khi họ được phục hồi trở lại, thì hầu hết sức khỏe đã tàn tạ và có những người tinh thần đã suy sụp.
Nhà văn Hoàng Tiến 40 năm sau vụ án phát biểu:
" Vụ án này thật là kỳ quái trong văn học sử Việt Nam, tức là bắt đi lao động cải tạo. Ngoài lao động cải tạo những sáng tác phẩm của mình không được đâu sử dụng, tức là các báo, các tạp chí, các nhà xuất bản không đâu chịu in cho các ông Nhân Văn-Giai Phẩm cả. Kéo dài hàng 30 năm trời, thì không có cái vụ án nào mà kỳ quặc đến như thế. Đấy là cái nỗi oan khuất mà nhiều anh em viết văn và các văn nghệ sĩ trong giai đoạn ấy, tiếp quản Hà Nội xong thì đến cái chuyện Nhân Văn-Giai Phẩm ấy thì không thể nào quên được."
Điều mà những người tham gia Nhân Văn Giai Phẩm mong muốn và đạo đạt lên Đảng Cộng Sản Việt Nam ngay từ đầu chỉ là trả văn nghệ lại cho văn nghệ sĩ. Họ đạo đạt một cách rất nhẹ nhàng, lịch sự, có rào trước đón sau và luôn luôn xác nhận sự lãnh đạo của đảng. Thế nhưng đáp lại, đảng đã quyết tâm tiêu diệt không chỉ Nhân Văn-Giai Phẩm, mà cả những gì được gọi là "nọc độc của Nhân Văn-Giai Phẩm" nữa.
Không chỉ đánh tờ báo lúc nó đang sống, mà vài năm sau vẫn còn đánh. Không phải chỉ đánh bằng các biện pháp hành chính và cô lập, mà còn vận dụng tất cả mọi thế lực xã hội, từ các văn nghệ sĩ đến công nhân để dồn những ai dám chân thành góp ý, hay dám đồng tình với sự góp ý ấy vào chân tường. Còn yêu cầu được nêu ra từ 50 năm trước, thì nay, 50 năm sau vẫn chưa được giải quyết, và những ai thẳng thắn góp ý xây dựng thì vẫn bị trù dập, mặc dù không toàn diện và triệt để như trước kia nữa.
Quý thính giả muốn nghe trọn loạt bài Nhân Văn-Giai Phẩm, một vú án văn học được gọi là "kinh thiên động địa" dưới chế độ xã hội chủ nghĩa Miền Bắc Việt Nam cách nay nửa thế kỷ, xin mời vào website của Ban Việt Ngữ - Đài Á Châu Tự Do. Quý vị bấm vào mục Chuyên Đề, và bấm tiếp vào đề tài Nhân Văn-Giai Phẩm.