Theo Báo Hà Giang, quan điểm của lãnh đạo huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang là tang lễ của người H’ Mông có những hạn chế như: Tổ chức ăn uống dài ngày, quy định số trâu, bò phải mổ rất tốn kém, gây ảnh hưởng đến sinh hoạt của cộng đồng dân cư. Một số nơi vẫn còn tập quán lạc hậu như đốt nhiều vàng mã, rắc rải vàng mã trên đường đưa tang, để thi hài quá lâu…
Vì vậy, đề án “Cải tiến đám tang văn minh” này có mục đích “tăng cường công tác tuyên truyền, vận động tạo nhận thức cho người dân về việc thay đổi, xóa bỏ hủ tục lạc hậu trong tang lễ, góp phần xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, văn minh; củng cố đoàn kết giữa các dân tộc, ổn định an ninh trật tự, tăng thêm niềm tin của đồng bào đối với Đảng, Nhà nước; từ đó tích cực thi đua lao động sản xuất, phát triển kinh tế xã hội, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống. Phấn đấu đến năm 2020 cơ bản các xã thị trấn thực hiện đúng quy định theo các văn bản của cấp trên về thực hiện nếp sống văn hóa trong tang lễ…”
Không thực tế
Sau khi đề án này được thông tin trên các phương tiện truyền thông trong nước, ngày 9/10/2019, một tổ chức Xã hội dân sự ở Việt Nam là Mạng lưới Tiên Phong Việt Nam vì tiếng nói người dân tộc thiểu số đã gởi thư ngỏ đến Đảng uỷ và lãnh đạo tỉnh Hà Giang để nêu ra một số điều còn bất cập.
Ví dụ như đề án này đang muốn hạn chế tính cộng đồng, muốn nhúng sâu vào chuyện riêng của gia đình dòng tộc.
Thêm nữa, họ cũng không cho rằng việc tổ chức đám tang dẫn đến sự nghèo nàn, tụt hậu như nội dung đề án.
Vì vậy, Mạng lưới Tiên Phong Việt Nam kiến nghị đến chính quyền huyện Mèo Vạc "cần tôn trọng sự đ a d ạ ng v ề văn h ó a, tôn trọng tín ngưỡng của người H'Mông n ó i ri ê ng v à cá c d ân tộc thiểu số n ó i chung d ựa theo chí nh s ách của Đả ng v à Nh à nước. Không n ê n á p đặt "vă n minh " củ a d ân tộc n à y v à o d ân tộc khác. V ì n ó c ó thể phá vỡ tí nh đa sắc cũ ng nh ư nh â n sinh quan c ủa từ ng d ân tộc. Điều đó c ó thể dẫn đến sự chia r ẽ v à mất đo à n kết trong cộng đồ ng, ngo à i ra mất đi sự gần gũ i gi ữ a d â n v ớ i ch ính quyền."
Ông Hoàng Đức Tiến, hiện là Trưởng Ban dân Tộc tỉnh Hà Giang nói với RFA rằng cái đề án này là do huyện Mèo Vạc xây dựng, tỉnh không nắm được tình hình. Ông Tiến cũng không có bình luận gì thêm về đề án này.
Chúng tôi tiếp tục liên lạc với UBND huyện Mèo Vạc nhưng không có ai nghe máy.
Ông Má Pho, một thành viên của Mạng lưới Tiên Phong Việt Nam, đồng thời cũng là một người dân tộc H’Mông nói với RFA rằng những lý lẽ mà đề án này đưa ra không đúng với thực tế:
"Mổ trâu, mổ lợn họ cho rằng tốn k é m, mắc nợ v à trở n ê n đó i ngh è o th ì đó l à một điều rấ t là không đú ng v ới thực tế. Mổ lợ n l à do c ộng đồng người ta đến g ó p giú p gia đì nh, do ng ười viếng ngườ i ta mang đế n ch ứ không phả i do gia đì nh đi mua ở chợ.
Về việc rút ngắn thờ i gian thì cũng phả i ph ụ thuộc v à o ngườ i d ân địa phương quyết đị nh . Trong đề á n ghi đám tang không đượ c qu á 48 tiếng, nh ưng nếu đám tang của người H'Mô ng kh ông đủ 36 tiếng th ì họ không thể n à o l à m đủ hết đượ c nghi l ễ, tối thiể u ph ải mất 3 ng à y."
Mục sư Hoà, cũng là một người H’Mông phản biện lại lí do rằng việc đám tang kéo dài lâu ngày sẽ tạo nên sự tụ tập đông người, làm mất ổn định an ninh trật tự:
"Đám tang th ì đươ ng nhi ê n phải là đông người. Nếu m à họ n ó i đám tang l à m mất trật tự an ninh x ã hội th ì tôi khẳng đị nh đó l à sai v ì gia đì nh đó đã mất một người th ì đươ ng nhi ê n họ cần phải tậ p trung đông người để giú p đỡ. Như vậy l à sự đo à n kế t c ái đó không thể n à o n ó i l à mất trật tự"
Tuy nhiên, mục sư Hoà đồng tình với ý kiến rằng không nên treo cơ thể người đã chết quá lâu trước khi mai táng:
"Đám tang đó treo xá c nh ư vậy v à i ba ng à y th ì cái xác đó phải từ từ thay đổi v à c ó m ù i, th ì tô i ngh ĩ l à n ó sẽ ả nh h ưởng đến sức khỏe của một số người. Ví dụ ngườ i ch ết bị bệnh tật g ì đó m ì nh s ợ n ó sẽ lâ y lan cho nh ững người khác."
Theo tập tục của người dân tộc H’Mông, trong đám tang, người chết sẽ được đặt trong “ki” (thường được đan bằng tre hoặc gỗ, có hình giống như cái cáng) treo trong nhà nhiều ngày và được gia đình canh giữ, làm đầy đủ nghi lễ trước khi mang đi chôn cất.
Xâm phạm quyền thực hành văn hoá tín ngưỡng
Ông Má Pho còn lo ngại về quyền thực hành văn hoá sẽ bị xâm phạm nếu dự án này được đưa vào thực hiện quyết liệt thì người H’Mông sẽ không còn được thực hiện nghi lễ của dân tộc mình một cách đầy đủ nhất.
"Một điều nữa li ê n quan đế n quy ền thực h à nh v ăn h ó a. Bây giờ chính quyền rấ t là hiểu r õ về quy ền thực h à nh v ăn h ó a nh ưng lại đư a ra c ác đề á n nh ư vậy th ì n ó l à m mất đ i quy ền thực h à nh v ăn h ó a c ủa ngườ i d ân tộc thiểu số.
Mộ t c á i n ữa tôi thấy l à ở mỗ i d ân tộc đề u c ó c ó nghi th ứ c nghi l ễ văn h ó a ri ê ng bi ệ t c ủa m ì nh chứ không chỉ người H'Mông có đám tang theo nghi thức của m ì nh , n ê n l à m ì nh cũ ng kh ông n ê n qu á sa đà v à o v ấn đề về thực h à nh v ăn h ó a c ủ a nh ững ngườ i d ân tộc thiểu số.
Tô i ngh ĩ l à n ên xem xét l ại đề án phả i ch ỉ nh s ử a nh ư thế n à o cho n ó ph ù hợ p nh ấ t ch ứ c ò n á p đặt mộ t c á i quy lu ật g ì đấ y m à không hề c ó quy ền g ì tự chủ cả, nên xem xét lại cái gì nên thay đổi và cái gì không nên thay đổi để lưu giữ."
Còn mục sư Hoà nhận định rằng có thể chính quyền Hà Giang đưa ra đề án này nhằm hạn chế người dân thực hành theo nghi lễ đám tang của đạo Dương Văn Mình:
"C ó thể đề án đó được đư a ra để hạ n ch ế đám tang theo b ê n đạ o D ương Văn Mình.
Trước đây theo tôi biết th ì ở tỉ nh H à Giang c ó một số nh à đám tang của đạ o D ương Văn Mình th ì chính quyền địa phương đến phá.
C ó thể l à bây giờ chính quyền địa phương phả i c ó mộ t quy ết đị nh nh ư vậy để cho ngườ i d â n l à m theo một hướng. Đ ó l à cá i d ự đoá n c ủa tôi thô i. "
Đạo Dương Văn Mình là một đạo mới, cho rằng việc treo thi thể người chết trong nhà trong nhiều ngày có thể lan truyền bệnh tật, mất vệ sinh… nên chủ trương xây nhà tang chung để đưa quan tài vào đó cho thân nhân đến thăm viếng trong vòng 24 tiếng rồi đem chôn.
Chính quyền địa phương đã nhiều lần đến phá nhà đám tang người H’Mông, đánh đập, thậm chí bắt bỏ tù nhiều người theo đạo này.
Điển hình, vào tháng 12/2013, công an chỉ huy một lực lượng dân quân hùng hậu tấn công phá nát các nhà tang lễ của người H'Mong ở Cao Bằng. Trong vụ này, có 3 người đã bị bắt và kết án vì tội ‘lợi dụng các quyền tự do dân chủ’ theo điều 258 (cũ) Bộ Luật hình sự Việt Nam.
Hãy để người H’Mông tự quyết
Ông Má Pho cho rằng đề án này mang tính chất áp đặt và chính quyền nên tìm hiểu kỹ thực tế và ý kiến của cộng đồng người H’Mông trước khi ban hành đề án như vậy:
"Tô i ngh ĩ đề án đưa v à o không n ê n á p đặ t qu á đối vớ i ng ười H'Mông, phả i do ng ườ i d ân địa phương đấy tự quy ế t ch ứ c ò n á p đặt xuống th ì n ó th à nh m âu thuẫn."
Ông Má Pho còn cho rằng chính vì sự áp đặt của chính quyền khiến người H’Mông không được thực hiện đầy đủ nghi lễ của mình nên ngày càng nhiều người theo đạo Tin Lành.
"Họ không được thực hiệ n nghi l ễ theo ý muố n c ủa họ n ê n đã phải đi theo một tô n gi áo khác. Cho n ê n nh ững đề án n à y phả i nghi ên c ứu thật kỹ ở cộng đồng đấy chứ không phải đứng ở một g ó c khá c nh ì n, đá nh gi á xong rồi viết ra một đề án rồi bắt ngườ i d ân phải theo ý kiế n c ủa m ì nh."
Một người H’Mông khác muốn được giấu tên cho rằng tuỳ thuộc vào từng vấn đề mà chính quyền có nên can thiệp vào các tập tục của đồng bào dân tộc thiểu số hay không.
"Đối vớ i nh ững tậ p t ục lạc hậu th ì n ê n can thiệ p nh ưng đối vớ i nh ữ ng nh ững phong tục tốt đẹ p nh ư Tế t c ổ truy ền của người H'Mông th ì không n ê n can thiệp, phải độ ng vi ê n ngườ i d ân phát huy."
Theo nhận định của Mạng lưới Tiên Phong Việt Nam thể hiện trong thư ngỏ thì "Chủ nh â n c ủa nề n v ăn h ó a mới l à ngườ i quy ết đị nh s ự thay đổi, thay đổi đến mức n à o, t ốc độ ra sao, v ì văn h ó a c ủa họ chí nh l à cu ộc sống của họ".