Báo cáo PAPI 2018, chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh ở Việt Nam vừa được công bố vào sáng ngày 2 tháng 4. Trong đó, người dân cho biết nhũng nhiễu liên quan lãnh vực đất đai, có hiện tượng cán bộ sử dụng công quỹ vào mục đích riêng không giảm.
Quan ngại về tham nhũng gia tăng
50% trong số 14300 người dân ở 63 tỉnh/thành được chọn ngẫu nhiên cho khảo sát PAPI 2018 cho rằng tham nhũng ở cấp quốc gia có xu hướng thuyên giảm so với hai năm 2016 và 2017, thế nhưng người dân vẫn hoài nghi về nỗ lực chống tham nhũng được báo chí đưa tin nhiều trong năm 2018 và tham nhũng vẫn là mối quan ngại hàng đầu trong công chúng.
Trong lãnh vực đất đai, số liệu PAPI 2018 cho thấy khỏang 15% số người làm sổ đỏ hồi năm ngoái đã đưa hối lộ, giảm 2% so với kết quả khảo sát năm 2017. Tuy nhiên, người dân cho rằng tỷ lệ nhũng nhiễu trong cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, có hiện tượng cán bộ sử dụng công quỹ vào mục đích riêng không giảm.
Trở lại hồi năm 2012, khảo sát PAPI cho thấy 80% người dân không biết về quy hoạch đất đai ở địa phương của họ giữa lúc tình hình cưỡng chế, thu hồi đất ngày càng diễn ra đáng ngại trong nước, và có đến 1/3 số người tham gia khảo sát nói rằng họ bị thu hồi đất với hơn 90% trong số này không được đền bù theo giá thị trường.
<i>Khi đặt ra điều kiện 'đất đai sở hữu toàn dân' thì có nghĩa là Nhà nước có thể thu hồi đất bất cứ của ai, bất cứ lúc nào. Thành ra, đó là điều hết sức nguy hại. Ở khắp nơi của đất nước, bao nhiêu dự án cũng biến thành bấy nhiêu số phận của hàng trăm, hàng ngàn, hàng chục ngàn người dân bị oan, bị mất đất. Dù Chính phủ, dù Thanh tra, dù các cấp nỗ lực bao nhiêu, dù Cơ quan Tiếp dân mở rộng đến cấp nào nhưng gần như càng thể hiện sự bế tắc trong chính sách đất đai. Rõ ràng, chính sách đất đai hiện hành gây ra tham nhũng, tạo ra lợi ích nhóm và nó gieo rắc bao nhiêu đau thương, mất mát cho người dân, biến đất nước Việt Nam hiện nay thành cường quốc của dân oan<br/>-Luật sư Trịnh vĩnh Phúc</i>
Cũng trong năm 2012, Bộ Tài Nguyên-Môi Trường công bố số liệu ghi nhận đến hết tháng 6 có hơn 90% trong tổng số các vụ khiếu kiện, khiếu nại tại Việt Nam liên quan đến đất đai.
Giáo sư Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên-Môi trường từng thừa nhận rằng "cán bộ làm quản lý đất đai có nhà cửa khang trang, mức sống cao hơn các cán bộ ở khu vực khác". Bên cạnh đó, giới chuyên gia và các nhà quan sát tình hình Việt Nam đều khẳng định cái gốc gây ra tham nhũng, nhũng nhiễu triền miên trong lãnh vực đất đai, kể từ khi Việt Nam tiến hành cải cách kinh tế từ năm 1986 chính là Luật Đất đai quy định "sở hữu toàn dân". Tiến sĩ Lê Đăng Doanh, thành viên Ủy ban Chính sách Phát triển Liên Hiệp Quốc, từng nêu vấn đề này với Đài Á Châu Tự Do:
“Đúng là quyền sở hữu về đất đai đang là một cản trở. Theo Hiến pháp Việt Nam thì đất đai là sở hữu toàn dân, nhưng toàn dân là ai? Toàn dân không phải là một pháp nhân. Thực chất là chính quyền có quyền sử dụng đất.”
Báo cáo PAPI 2013 ghi nhận khoảng 30% số người tham gia khảo sát than phiền tham nhũng liên quan đất đai là quá trình phiền hà và “đau khổ”; đồng thời tiến trình giải quyết tranh chấp về đất đai bị đánh giá thấp nhất trong các lĩnh vực dịch vụ công.
Ngay sau vụ cưỡng chế đất ở vườn rau Lộc Hưng xảy ra vào những ngày giáp Tết cổ truyền Kỷ Hợi, Luật sư Trịnh Vĩnh Phúc lên tiếng với RFA rằng chính sách đất đai hiện nay biến Việt Nam thành cường quốc của dân oan. Luật sư Trịnh Vĩnh Phúc nhấn mạnh:
“Khi đặt ra điều kiện ‘đất đai sở hữu toàn dân’ thì có nghĩa là Nhà nước có thể thu hồi đất bất cứ của ai, bất cứ lúc nào. Thành ra, đó là điều hết sức nguy hại. Ở khắp nơi của đất nước, bao nhiêu dự án cũng biến thành bấy nhiêu số phận của hàng trăm, hàng ngàn, hàng chục ngàn người dân bị oan, bị mất đất. Dù Chính phủ, dù Thanh tra, dù các cấp nỗ lực bao nhiêu, dù Cơ quan Tiếp dân mở rộng đến cấp nào nhưng gần như càng thể hiện sự bế tắc trong chính sách đất đai. Rõ ràng, chính sách đất đai hiện hành gây ra tham nhũng, tạo ra lợi ích nhóm và nó gieo rắc bao nhiêu đau thương, mất mát cho người dân, biến đất nước Việt Nam hiện nay thành cường quốc của dân oan.”
Luật Đất đai sửa đổi bị lùi đến sau năm 2020
Tại phiên họp của Ủy ban Pháp luật, diễn ra trong hai ngày 25 và 26 tháng 3, Chính phủ Hà Nội cho biết mặc dù nhận thấy Luật Đất đai cần được sửa đổi, bổ sung để được hoàn thiện hơn nhưng đề nghị rút dự án Luật Đất đai sửa đổi khỏi chương trình năm 2019 cho đến sau năm 2020, với lý do được viện dẫn là để cho việc sửa đổi thật “chín”. Bộ trưởng Tài Nguyên-Môi Trường Trần Hồng Hà, đại diện của cơ quan được chỉ định nghiên cứu sửa đổi Luật Đất đai 2013 phát biểu trong phiên họp rằng đất đai tại Việt Nam là một lãnh vực nhạy cảm và phức tạp và khi thực hiện sửa đổi thì càng thấy khó khăn và vướng mắc. Ông Bộ trưởng Trần Hồng Hà dẫn chứng chẳng hạn như vấn đề về giá đất vẫn là một bài toán rất khó.
Trong khi đó, giới chuyên gia nhiều năm trước từng lên tiếng cảnh báo Luật Đất đai 1993 tạo ra tham nhũng đất đai bởi chính sách thu hồi đất. Cố Tiến sĩ Phạm Sỹ Liêm, từng giữ chức vụ Thứ trưởng Bộ Xây Dựng, hồi năm 2010 đã mạnh mẽ phản bác rằng chẳng có quốc gia nào trên thế giới thu hồi đất cưỡng bức vì mục đích kinh tế như Việt Nam.
Trước thông tin Chính phủ đề nghị lùi Luật Đất đai sửa đổi đến sau năm 2020, Nhà quan sát tình hình Việt Nam-Tiến sĩ Phạm Chí Dũng cho rằng một lần nữa Chính phủ Việt Nam cố tình kéo dài thời hạn trình Quốc Hội:
“Tìm mọi cách câu giờ để không chịu sửa đổi Luật Đất đai theo hướng công nhận quyền sở hữu tư nhân nhưng lại đẩy nhanh tốc độ ‘tập trung tích tụ đất đai’ vào tay các nhóm lợi ích mafia, đã quá rõ là Chính phủ, Bộ Tài Nguyên-Môi Trường và các tập đoàn lợi ích móc xích với quan chức đang lao vào hội chứng ‘hốt cú chót’ khi chứng kiến màn đêm buông trùm lên chế độ.”
Giải pháp đối phó
Cô Nguyễn Trang Nhung, một người tự ứng cử Đại biểu Quốc hội khóa XIV, tham dự sự kiện công bố Báo cáo PAPI 2018 hôm 2/4 và đưa ra nhận định rằng các tổ chức xã hội dân sự và người dân cần tích cực hơn nữa để có nhiều biện pháp và cách thức thiết thực cho việc đẩy mạnh sự tham gia của dân chúng trong quản lý nhà nước và xã hội. Cô Nguyễn Trang Nhung nêu lên ý kiến cá nhân liên quan quan lĩnh vực đất đai tại Việt Nam:
<i>Tìm mọi cách câu giờ để không chịu sửa đổi Luật Đất đai theo hướng công nhận quyền sở hữu tư nhân nhưng lại đẩy nhanh tốc độ 'tập trung tích tụ đất đai' vào tay các nhóm lợi ích mafia, đã quá rõ là Chính phủ, Bộ Tài Nguyên-Môi Trường và các tập đoàn lợi ích móc xích với quan chức đang lao vào hội chứng 'hốt cú chót' khi chứng kiến màn đêm buông trùm lên chế độ<br/>-Tiến sĩ Phạm Chí Dũng</i>
“Một trong những hoạt động mà họ có thể làm, tôi nghĩ đó là cùng cấp những thông tin về các quy hoạch đất đai và cung cấp các dịch vụ tư vấn pháp lý, có thể là miễn phí hoặc với mức phí phải chăng để người dân có thể tiếp cận được. Họ có thể tổ chức những buổi chia sẻ thông tin, các buổi hội thảo hay tọa đàm…và tổ chức ra các nhóm hoạt động vì quyền của những người dân tranh chấp đất đai nhưng chịu thiệt thòi. Bằng cách đấy thì tôi nghĩ sẽ giúp ích được cho người dân rất nhiều, cho nên cần phải thúc đẩy những hoạt động như vậy.”
Đài RFA ghi nhận một số các luật sư được nhiều người biết đến đã tham gia vào Nhóm Luật sư Lộc Hưng để hỗ trợ pháp lý cho người dân ở vườn rau Lộc Hưng bị Chính quyền phường 6, quận Tân Bình, thành phố Hồ Chí Minh cưỡng chế hồi đầu tháng 1 năm 2019. Đây là một vụ việc mà công luận đang nóng lòng chờ đợi phía chính quyền giải quyết, như một phép thử cho xác xuất trung thực của Khảo sát PAPI 2018.
Báo cáo PAPI 2018 đánh dấu 10 năm kể từ khi chương trình nghiên cứu xây dựng chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh ở Việt Nam được khởi xuớng. Báo cáo PAPI được ghi nhận là chỉ số khảo sát xã hội học lớn nhất tại Việt Nam hiện nay, do sự phối hợp giữa Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP), Trung tâm Nghiên cứu Phát triển và Hỗ trợ Cộng đồng, Mặt trận Tổ quốc và Công ty Phân tích Thời gian thực (RTA) cùng thực hiện.