Ở phần 5 của cuộc phỏng vấn này, Mục sư Vàng Chí Mình kể cho chúng ta về cuộc biểu tình ở Mường Nhé năm 2011 của người Mông Tin Lành. Theo Mục sư kể lại, một số người Mông Tin Lành tụ tập về Mường Nhé năm 2011 vì họ là những người đã bị tịch thu đất đai ở địa phương mới. Sau khi chạy sang các tỉnh khác năm 1995, họ khai phá đất đai làm rẫy kiếm sống trong rừng nhưng đất mới không có giấy tờ hợp pháp vì họ đã bị tịch thu cả chứng minh thư, hộ khẩu. Một số người bị chính quyền địa phương tịch thu đất đai vì không hợp pháp. Mục đích của họ chỉ là đòi có giấy tờ hợp pháp và đòi lại đất, không phải là đòi đất cho riêng người Mông để "lập quốc". Ở phần này, Mục sư Vàng Chí Mình kể lại những nỗ lực đấu tranh để đòi lại giấy tờ hợp pháp cho những người Mông Tin Lành.
1. Nỗ lực khuyên người Mông Tin Lành tránh xa chính trị
RFA: Sau vụ biểu tình Mường Nhé 2011, Mục sư đã làm gì để giúp cộng đồng?
Mục sư Vàng Chí Mình: Lúc đó tôi rất buồn. Tôi cũng như cộng đồng người Mông Tin Lành Việt Nam, tất cả từng bị đuổi khỏi bản làng gần 20 năm trước đó, chạy vào rừng sâu ở Điện Biên, Tây Nguyên để lánh nạn. Nhưng đến lúc đó thì tôi đã được đến Mỹ 3 năm rồi, được học tiếng Anh, có cơ hội kiếm sống, còn đồng bào tôi trong nước thì vẫn chịu khổ nạn trong rừng sâu, phá rừng làm rẫy kiếm gạo ăn cũng không yên. Những người Mông Tin Lành chạy vào Tây Nguyên cũng vậy. Họ phải phá rừng làm nương rẫy nên thỉnh thoảng lại bị tịch thu. Hộ khẩu, chứng minh thư không có nên mua xe máy, mua đất làm rẫy cũng không được. Sau khi họ biểu tình ở Mường Nhé thì còn bị đàn áp mạnh hơn. Sau vụ đó một số nhóm người Mông Tin Lành ở Tây Nguyên cũng phải chạy sang bên Lào, lại vào rừng làm rẫy để kiếm cái ăn.
Tôi thấy mình không thể ngồi yên được. Sáu tháng sau vụ biểu tình Mường Nhé, tôi quay lại Việt Nam. Tôi đi khắp các cộng đồng thiểu số ở phía Bắc, rồi vào miền Nam gặp cộng đồng ở Tây Nguyên. Tôi đi 2 tháng, một tháng khảo sát ở phía Bắc, một tháng khảo sát ở Tây Nguyên. Mục đích của tôi là khảo sát đời sống của họ khi đó, để tìm xem có hướng nào để giúp họ.
Sau đó tôi trở lại Hoa Kỳ, đi gặp các hội thánh Tin Lành của người Mông Hoa Kỳ, từ bang Minnesota đến California để trình bày cho họ những điều tai nghe mắt thấy. Tôi đi chia sẻ liên tục như vậy suốt 3 tháng. Nhưng họ không biết làm cách nào giúp đỡ chúng tôi. Sau đó, tôi liên tục trở về nước để huấn luyện các mục sư lãnh đạo hội thánh của người Mông Tin Lành.
RFA: Mục sư huấn luyện cho lãnh đạo các hội thánh đó những vấn đề gì?
Mục sư Vàng Chí Mình: Từ năm 2012 đến 2015 tôi trở lại Việt Nam mỗi năm hai lần, mỗi lần khoảng một tháng. Tôi gặp các lãnh đạo của các hội thánh người Mông Tin Lành trong nước, từ phía Bắc đến Tây Nguyên. Tôi huấn luyện cho họ những gì mình làm được, những gì mình không được làm.
"Không được động vào chính trị." Đó là điều tôi huấn luyện họ nhiều nhất. Tôi huấn luyện họ rằng Tin Lành chỉ là một đức tin thôi, không liên quan đến chính trị và các chuyện khác.
Tôi khuyên họ là mình chỉ nên tập trung hoàn toàn vào Kinh Thánh thôi. Tôi rất sợ người Mông Tin Lành Việt Nam rơi vào chính trị. Nếu mình liên quan đến chính trị, Nhà nước Việt Nam có thể quy vào tội “chống phá Nhà nước”.
RFA: Mục sư lấy kinh phí ở đâu để đi lại? Nhà nước Việt Nam có lẽ cũng biết Mục sư đi lại giữa Việt Nam và Hoa Kỳ thường xuyên?
Mục sư Vàng Chí Mình: Đến tháng 6 năm 2015 thì Công an Việt Nam bắt tôi ở Sapa, đưa về Hà Nội thẩm vấn 3 ngày. Họ thấy tôi nhập cảnh vào Việt Nam nhiều lần nên bắt tôi để hỏi.
Ở Mỹ tôi có một business (việc kinh doanh) riêng, chuyên tour đưa khách du lịch Mỹ đi Châu Á. Đó là business của tôi, đăng ký ở bang Minnesota. Tôi giải thích với Công an Việt Nam là mình có một công ty du lịch như thế và mình cần về Việt Nam khảo sát để bán tour du lịch cho khách Mỹ. Công an thấy tôi cũng có cái business hợp pháp như thế ở Mỹ thật nên họ thả tôi.
Tôi lập cái business đó năm 2012, chuyên tour đưa du khách người Mỹ gốc Mông, gốc Dao về quê cũ đi du lịch. Ba nước khách đi nhiều nhất là Trung Quốc, Việt Nam và Lào.
Năm 2017 tôi không còn làm business này nữa. Các đoàn khách người Mông của tôi khi vào Việt Nam thì luôn có người đi theo giám sát. Thỉnh thoảng công an hỏi passport (hộ chiếu) trong khi passport thì khách sạn nó giữ lại. Có những đoàn du khách người Mông cứ bị đi theo mãi, sau khi thăm Điện Biên thì họ sợ quá, họ không dám đi thăm Hà Nội theo lịch trình nữa mà chạy sang Lào để về Mỹ luôn.
2. Nhờ quốc tế giúp đỡ, đòi lại giấy tờ hợp pháp
RFA: Sau đó Mục sư không về Việt Nam nữa. Mục sư đã làm những gì tiếp theo? Tại sao Mục sư tập trung vào vấn đề người Mông Tin Lành bị tịch thu hộ khẩu, chứng minh nhân dân?
Mục sư Vàng Chí Mình: Tôi làm truyền thông. Từ 2012 đến 2015, sau khi khảo sát đời sống người Mông Tin Lành ở Tây Nguyên và phía Bắc Việt Nam, tôi thấy mình phải lên tiếng công khai với quốc tế. Có hai lý do:
Một là dân Tin Lành người Mông ở Điện Biên, Tây Nguyên lúc đó vẫn không có hộ tịch, chứng minh thư… sau khi bị tịch thu lúc bị đuổi khỏi bàn làng khoảng 20 năm trước. Nếu mình cứ im lặng, dân mình không hiểu quyền của họ là phải có được những giấy tờ hợp pháp đó.
Ngoài những quyền cơ bản của người dân, người Mông Tin Lành còn phải làm nhiều thứ để phát triển nữa. Nhưng muốn làm gì thì làm, đầu tiên phải có được quyền cơ bản là công dân hợp pháp của Việt Nam.
Thứ hai, nếu mình cứ im lặng thì Nhà nước Việt Nam không thay đổi gì cả. Cho đến lúc đó là đã hai chục năm cố gắng thuyết phục chính quyền nhưng không được rồi.
Tôi làm một kênh truyền thông trên Youtube là Hmong United for Justice để chia sẻ với cộng đồng người Mông Tin Lành Việt Nam. Kênh truyền thông cũng có một chút tiếng Việt để Nhà nước Việt Nam hiểu.
RFA: Mục sư tìm cách giải quyết vấn đề này thế nào?
Mục sư Vàng Chí Mình: Khi khảo sát ở Việt Nam từ 2012 đến 2015, tôi thu thập được khoảng mười ngàn tờ Giấy Khai sinh của các cháu bé người Mông ở Tây Nguyên, Điện Biên và các nơi khác. Các tờ Giấy Khai Sinh đó ghi các cháu là "Con ngoài giá thú".
Các con bị ghi vào Giấy Khai sinh là “Con ngoài giá thú” vì bố mẹ khi bị đuổi khỏi quê nhà năm 1995 đã bị tịch thu hộ khẩu, chứng minh thư, nên không còn là công dân nữa. Chúng tôi chạy vào rừng ở Tây Nguyên hay Điện Biên phá rừng làm rẫy sống thì đến 2015 là 20 năm rồi. Bao nhiêu đứa trẻ đã sinh ra trong thời gian đó.
Giấy Khai sinh “Con ngoài giá thú” làm tôi đau đớn. Các con sinh ra bị chính quyền ghi vào Giấy Khai sinh “Con ngoài giá thú” vì có bố có mẹ nhưng bố mẹ không có hộ tịch, chứng minh thư, thì con cũng vậy, chỉ được xem như là đứa trẻ sinh ra trong rừng vậy thôi. Điều đó làm lòng tôi đau.
Tôi quyết định nhờ quốc tế giúp đỡ. Năm 2012 tôi đã nhờ cộng đồng người Mông Tin Lành ở Hoa Kỳ giúp nhưng không ai biết giúp thế nào. Từ 2012 đến 2015 thì tôi về Việt Nam nhiều lần để khảo sát đời sống đồng bào mình và kiên trì khuyên họ không được can hệ tới chính trị.
Sau đó tôi tìm hiểu xem người Kinh ở nước ngoài đấu tranh như thế nào. Tôi tìm gặp TS. Nguyễn Đình Thắng, Tổng Giám đốc BPSOS, một tổ chức cứu giúp người tị nạn từ Việt Nam và khắp Châu Á. Ban đầu anh Thắng cũng không quan tâm lắm nhưng giúp tôi tiếp cận giới chức Hoa Kỳ.
Từ đó, tôi trình bày những khổ nạn của người Mông Tin Lành cho giới chức Mỹ. Đầu tiên, tôi trình bày cho bà Thượng nghị sỹ đại diện cho bang Minnesota nơi tôi ở. Sau đó tôi trình bày cho Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ.
RFA: Bộ Ngoại giao Mỹ có giúp gì không?
Mục sư Vàng Chí Mình: Tôi in những tờ Giấy Khai sinh đó ra và đưa cho đại diện Bộ Ngoại giao Mỹ xem, họ đã khóc mà nước mắt rơi trên đó. TS. Nguyễn Đình Thắng cũng nói với tôi: "Tôi tin anh sẽ thành công, sẽ giúp được các con. Tôi cũng sẽ giúp anh." Rồi anh Thắng hướng dẫn tôi làm trang tin "Đề án dân quyền Việt Nam" để đấu tranh cho những người Mông Tin Lành bị mất quyền công dân ngay trên đất nước mình. Tôi bắt đầu đấu tranh công khai như thế từ 2016 đến nay là 6 năm rồi.
RFA. Mục sư đấu tranh như thế nào? Kết quả ra sao? Hiện nay tình trạng giấy tờ của đồng bào thế nào?
Mục sư Vàng Chí Mình: Ở Tây Nguyên, mấy năm trước chính quyền địa phương có làm đường vào chỗ đồng bào Mông Tin Lành tị nạn trong rừng sâu. Họ quản lý cộng đồng Mông Tin Lành tị nạn trong rừng bằng cách chia thành các tiểu khu. Khi đấu tranh với quốc tế, chúng tôi không thể đấu tranh chung chung mà chọn ra trước một hai tiểu khu làm mẫu. Cái bản chúng tôi chọn là Tiểu khu 179.
Năm 2018 Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp quốc kiểm điểm nhân quyền Việt Nam. (RFA chú thích: Đó là cơ chế Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát (tiếng Anh: Universal Periodic Review) của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc. Việt Nam kiểm điểm chính thức vào tháng 1 năm 2019, các hoạt động chuẩn bị được tiến hành từ 2018.) Tôi đã tham gia trình bày về vấn đề người Mông Tin Lành không hộ khẩu, không chứng minh thư ở Việt Nam trước mặt đại diện Bộ Ngoại giao Việt Nam.
Chính phủ Việt Nam lúc đó mới nắm được vấn đề. Sau đó thì lần lượt nhiều bản làng người Mông Tin Lành ở Tây Nguyên được cấp giấy tờ hợp pháp. Chính quyền địa phương đã công nhận họ là người của địa phương. Năm ngoái, những người cuối cùng ở Tiểu khu 179 đã được cấp giấy chứng minh thư rồi. Tôi tin là trong vòng hai ba năm nữa, chính quyền sẽ cấp giấy tờ hợp pháp cho những bản làng còn lại. Họ không thể làm nhanh nhưng rồi sẽ xong thôi.
Đài RFA xin trân trọng cảm ơn Mục sư Vàng Chí Mình dành cho độc giả của chúng tôi cuộc phỏng vấn này. Tháng 3 năm 2017, Đài VTV đưa tin Phó Chủ tịch UBND Tỉnh Lâm Đồng làm việc tại Tiểu khu 179 và công bố sẽ đầu tư hạ tầng cơ sở thiết yếu như điện, đường giao thông, trường học, cơ sở y tế cho Tiểu khu 179. Tháng 5 năm 2017, Báo ảnh Dân tộc Miền núi (Thông tấn xã Việt Nam) có đưa tin về những nỗ lực của chính quyền địa phương hỗ trợ người dân Tiểu khu 179 về xã hội, giáo dục, y tế. Tháng 5 năm 2022, UBND Tỉnh Lâm Đồng đưa tin về một số hoạt động hỗ trợ văn hóa, xã hội của chính quyền địa phương cho người dân ở đây.
Ở phần tiếp theo (phần cuối), Mục sư Vàng Chí Mình muốn gửi đến Nhà nước Việt Nam những thông điệp của mình.
Tất cả các phần phỏng vấn: phần 1, phần 2, phần 3, phần 4, phần 5, phần 6, phần cuối