Trung Quốc và Philippines đang xúc tiến để chuẩn bị cho những thảo luận song phương về vấn đề biển Đông sau khi tòa Trọng tài Quốc tế hôm 12 tháng 7 đưa ra phán quyến có lợi cho phía Philippines. Thảo luận giữa hai phía có ảnh hưởng thế nào đến tình hình chung trong khu vực và vai trò của Philippines trong chiến lược chuyển trục về châu Á của Hoa Kỳ dưới thời của Tổng thống Rodrigo Duterte sẽ có thay đổi ra sao? Việt Hà phỏng vấn giáo sư Renato Cruz de Castro, thuộc trường đại học De la Salle, Philippine, cũng là chuyên gia thuộc Trung tâm Nghiên cứu Đông Tây tại Washington DC về vấn đề này.
Tình hình căng thẳng hơn
Việt Hà: Ông đánh giá thế nào về tình hình biển Đông trong thời gian qua sau khi tòa Thường trực Trọng tài Quốc tế (PCA) ra phán quyết vào hôm 12 tháng 7?
Renato Cruz de Castro : Tình hình đã trở nên căng thẳng hơn. Trung Quốc tất nhiên là đã lờ đi phán quyết của tòa trọng tài quốc tế trong vụ kiện của Philippines. Bây giờ đang có những thông tin cho rằng Trung Quốc đang cho xây dựng những cơ sở quân sự tại bãi Scaborough shoal mà Trung Quốc đã giành quyền kiểm soát từ năm 2012. Hiện đã có những dấu hiệu cho thấy Trung Quốc đang cho xây dựng một đảo nhân tạo tại đây để sau này trở thành một tiền đồn quân sự cho Trung QUốc vào sâu trong khu vực đặc quyền kinh tế của Philippines.
Tình hình đã trở nên căng thẳng hơn. Trung Quốc tất nhiên là đã lờ đi phán quyết của tòa trọng tài quốc tế trong vụ kiện của Philippines.<br/> - Renato Cruz de Castro
Việt Hà: Theo ông cụ thể họ sẽ làm gì tại Scaborough shoal?
Renato Cruz de Castro: Cũng giống như những gì mà họ đã làm ở 7 thực thể khác trên quần đảo Trường Sa. Có thể đó là trạm nghe tín hiệu thông tin mà cũng có thể là căn cứ tàu ngầm. Hiện chúng tôi chưa biết được. Nhưng chắc chắn là Trung Quốc đang dự định xây lấp một đảo nhân tạo ở đây.
Việt Hà: Philippines và Trung Quốc đang chuẩn bị có những thảo luận song phương. Những kịch bản nào chúng ta có thể trông đợi từ kết quả của những thảo luận này?
Renato Cruz de Castro: Mục đích của những thảo luận giữa hai phía đã được đưa ra từ cuộc gặp ở Hong Kong. Tổng thống Rodrigo Duterte đã gửi cựu Tổng thống Fidel Ramos sang Hong Kong để tìm cách làm giảm căng thẳng. Tôi nghe tin từ phía Philippines là phía Philippines đã hỏi về khả năng Trung Quốc cho phép ngư dân Philippines được quay trở lại đánh bắt hải sản ở bãi Scaborough shoal như là một cách để cho thấy cử chỉ có tính tích cực từ Trung Quốc. Nhưng theo tôi biết thì phía Trung Quốc đã khước từ đề nghị này. Cho nên không có kết quả nào đạt được từ cuộc nói chuyện giữa hai phía ở Hong Kong.
Việt Hà: Bây giờ thì chúng ta chưa thể biết được kết quả những thảo luận sắp tới ra sao, nhưng theo ông thì thảo luận này có ảnh hưởng thế nào đến tình hình chung trong khu vực?
Renato Cruz de Castro: Tôi không nghĩ là thảo luận giữa hai phía sẽ có bất cứ ảnh hưởng gì đến tình hình chung vì nó chỉ là dự định để tìm cách giảm căng thẳng. Với Philippines thì đó là cho phép ngư dân Philippines quay lại đánh bắt cá ở Scaborough Shoal nhưng phía Trung Quốc đã nói với Philippines là họ không cho phép ngư dân Philippines quay lại vì họ nói bãi đó thuộc về Trung Quốc.
Vai trò của Philippines
Việt Hà: Từ khi nhậm chức đến nay, Tổng thống Rodrigo Duterte đã có những lời nói được cho là khá mềm mỏng với Trung Quốc. Liệu có khả năng là Philippines và Trung Quốc sẽ đạt được một thỏa thuận hợp tác nào đó như đã từng có dưới thời của Tổng thống Arroyo trước kia?
Renato Cruz de Castro: Kế hoạch của Tổng thống Duterte là quay trở lại giống như dưới thời của Tổng thống Gloria Arroyo. Nhưng thời đó, Tổng thống Arroyo chơi một trò chơi mà tôi gọi là equibalancing game (trò chơi cân bằng). Theo cách này, Philippines tìm một điểm trung gian giữa hai cường quốc đang cạnh tranh với nhau, đó là Mỹ và Trung Quốc. Cơ bản mà nói thì đây giống như một cách thí quân mở đường theo cách ngoại giao. Tổng thống Arroyo vào đầu những năm 90 cho thấy là bà ủng hộ Mỹ trong trận chiến chống khủ bố và đã có được những hỗ trợ từ Mỹ. Cùng lúc đó bà mở ra các cơ hội để hợp tác phát triển chung với Trung Quốc.
Bà đã ký thỏa thuận này với Trung Quốc. Theo tôi kế hoạch của Tổng thống Duterte là quay trở lại tình trạng đó. Theo đó thì Philippines là một nước nhỏ, lợi dụng sự cạnh tranh giữa các cường quốc. Liệu rằng ông ta có thành công hay không thì đó lại là một vấn đề khác bởi vì đã có nhiều điều xảy ra trong thời gian qua, kể từ năm 2010 đến 2016.
Sự cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc đã trở nên căng thẳng hơn. Tất nhiên, chính sách của Tổng thống tiền nhiệm Aquino là đảm bảo Philippines luôn ở bên cạnh Mỹ. Hai bên đã ký hiệp định hợp tác quân sự tăng cường, gia tăng việc hiện đại hóa cho lực lượng vũ trang Philippines và kiện Trung Quốc ra tòa. Cho nên Tổng thống Duterte sẽ phải làm đảo ngược ba việc mà Tổng thống Aquino đã làm bao gồm thỏa thuận hợp tác tăng cường quân sự với Mỹ, gia tăng trang bị cho lực lượng vũ trang và vụ kiện với Trung Quốc.
Theo tôi ông ta không thể nào đảo ngược được ba điều này một cách đơn giản mà phải làm một cách từ từ, từng bước nhỏ một. Đây là một thách thức lớn đối với ông ta. Vấn đề là ông ta cần thời gian cho chính sách đối ngoại mà vào lúc này ưu tiên của ông ấy lại là trận chiến chống ma túy trong nước. Ông ấy sẽ phải thay đổi chính sách đối ngoại của Philippines để có thể đạt được điều mình muốn nhưng liệu rằng ông ta có thời gian hay không? Vì quan tâm hàng đầu của ông ấy vào lúc này là đối nội.
Việt Hà: Nếu điều này xảy ra, theo ông nó sẽ có ảnh hưởng thế nào đến các nước trong khu vực?
Renato Cruz de Castro: Tôi không biết là liệu Việt Nam, Mỹ và Nhật bản sẽ phản ứng thế nào. Philippines dưới thời của Tổng thống Duterte sẽ ngả hơn về phía Trung Quốc. Nỗ lực của chính phủ là tìm một điểm trung gian giữa Mỹ và Trung Quốc. Đó là kế hoạch của ông ta nhưng liệu ông ấy có làm được không lại là điều khác. Vấn đề này còn phụ thuộc vào quân đội, vào ngoại giao của Philippines vốn đã được định hình trong vòng 6 năm qua là thách thức Trung Quốc. Điều này đòi hỏi vô cùng nhiều nỗ lực từ phía Tổng thống Duterte.
Việt Hà: Tổng thống Duterte cũng đã có những lời lẽ mạnh mẽ hơn với Mỹ. Mới đây ông còn nói là ông không ủng hộ chính sách của Mỹ trong khu vực. Theo ông, vai trò của Philippines trong chiến lược của Mỹ tại khu vực châu Á dưới thời của Tổng thống Duterte sắp tới sẽ ra sao?
Philippines dưới thời của Tổng thống Duterte sẽ ngả hơn về phía Trung Quốc. Nỗ lực của chính phủ là tìm một điểm trung gian giữa Mỹ và Trung Quốc. <br/> - Renato Cruz de Castro
Renato Cruz de Castro: Điều mà ông ta nói là để chỉ ra chính sách đối ngoại độc lập của Philippines, tức là đứng ở giữa. Ông ấy có thể nói rất nhiều điều nhưng liệu ông ta có thể làm được hay không lại là một vấn đề khác vì ông ấy không có kinh nghiệm trong chính sách đối ngoại. Ông ấy đã là một quan chức chính quyền địa phương trong suốt 30 năm qua. Cho nên đây là một thách thức lớn với Tổng thống Duterte.
Việt Hà: Trong ASEAN, Philippines và Việt Nam là những nước có tiếng nói mạnh mẽ nhất đối với Trung Quốc về vấn đề biển Đông, nhưng Tổng thống Duterte gần đây lại mềm mỏng hơn với Trung Quốc. Theo ông vai trò của Philippines tại ASEAN sắp tới sẽ thế nào?
Renato Cruz de Castro: Như tôi đã nói là ông ấy không muốn làm cho Trung Quốc tức giận và đang cố tìm điểm trung gian. Tôi nghĩ là ông ấy đã quyết định là sẽ không chỉ trích Trung Quốc ngay trong diễn đàn ASEAN. Ở diễn đàn này, ông ấy đã cố gắng yên lặng không nói tới vấn đề biển Đông nhưng ông ấy sẽ nói về phán quyết của tòa khi hai bên có đối thoại song phương. Nhưng cho đến lúc này thì vẫn chưa có đối thoại song phương chính thức giữa hai nước.
Việt Hà: Xin cảm ơn ông đã dành cho chúng tôi buổi phỏng vấn.