Bộ Công Thương vừa thông báo kết quả “không có bất thường” sau khi kiểm tra “thông qua quan sát” đợt 3 tại Formosa về nghiệm thu việc đưa vào sử dụng 5 hạng mục công trình thuộc dự án Khu liên hợp gang thép và Cảng nước sâu Sơn Dương.
Tuy nhiên, dư luận lo ngại chỉ kiểm tra bằng “mắt” sao có thể kết luận “không có bất thường”?
Cụ thể, hạng mục công trình do Bộ Công Thương kiểm tra đợt 3 gồm lò cao số 2, xưởng lò vôi số 2, xưởng cán dây, xưởng luyện cốc số 3 và số 4, xưởng thiêu kết số 1 thuộc dự án thép Formosa. Phương pháp kiểm tra được Bộ Công Thương thực hiện là “quan sát bằng trực quan”.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phùng Chí Sỹ, Giám đốc Trung tâm Công nghệ môi trường ENTEC, khi trao đổi với Đài Á Châu Tự Do hôm 4 tháng 3 năm 2019, đưa ra nhận định:
“Chắc chắn nếu chỉ nhìn thì làm sao có thể đánh giá được, mà phải có thiết bị đo mới đánh giá được. Thực ra đối với quá trình luyện thép, rồi trong đó có quá trình cốc hóa.v.v… thì phải đo về khí thải, nước thải, đo cả về chất thải rắn, chất thải nguy hại… Nếu mà đó trực tiếp thì phải có một số thiết bị, ví dụ như đo trực tiếp trên ống khói chẳng hạn thì có thiết bị đo nhiệt độ, lưu lượng, nồng độ, một số chất ô nhiễm như CO2, NO2, CO và có thể một số thông số khác nữa. Còn nếu đo trong nước thải thì có một số thông số như PH, độ đục, TSF, muối và một số chất giám sát tự động được ở trong nước.”
Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phùng Chí Sỹ, cho dù là đánh giá bằng phương án đo trực tiếp với thiết bị máy móc thì cũng chỉ đánh giá được một số thông số thôi, còn trên thực tế phải lấy mẫu về phòng thí nghiệm để phân tích. Theo ông, trong phòng thí nghiệm có quy chuẩn, phải phân tích các thông số theo quy chuẩn thì mới đánh giá được.
Còn Giáo sư Đặng Hùng Võ, nguyên thứ trưởng Bộ Tài Nguyên và Môi Trường thì cho rằng, nếu đúng là chỉ kiểm tra bằng “quan sát” thì việc kiểm tra sẽ chỉ mang tính hình thức:
“Nếu đúng là như vậy thì việc kiểm tra cũng chỉ mang tính hình thức, chưa đi vào thực chất những kết quả thực của việc kiểm tra này. Ở Formosa thì vấn đề lớn nhất là vấn đề môi trường, mà cái này thì Bộ Tài Nguyên và Môi Trường đã có kiểm tra rất chặt chẽ, rất ngặt nghèo, nên tôi cho rằng việc kiểm tra của Bộ Công Thương chỉ nhằm bổ sung quá trình giám sát, việc thực hiện các quy định pháp luật của công ty Formosa tại Việt Nam.”
Theo kết quả kiểm tra của Bộ Công Thương thực hiện theo phương pháp “quan sát bằng trực quan” từ các vị trí do chính doanh nghiệp quy định, thì có 4 trên 5 hạng mục công trình tại Công ty Trách nhiệm Hữu hạn Gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh, được thi công theo đúng thiết kế đã được chấp thuận và phê duyệt.
Bốn hạng mục công trình được chấp thuận là Xưởng lò vôi số 2, xưởng luyện cốc số 3 và 4, Xưởng thiêu kết số 1, lò cao số 2. Riêng hạng mục Xưởng cán dây, Bộ Công Thương cho biết sản phẩm của xưởng cán dây không có trong cơ cấu sản phẩm của Giấy chứng nhận đầu tư của Formosa, được cấp theo như đề nghị của Bộ Công thương vào tháng 8/2016.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Sơn Lâm, Giảng viên Bộ môn kỹ thuật Gang thép, Đại học Bách khoa Hà Nội, khi trả lời báo chí trong nước cho rằng, phương pháp đánh giá “trực quan” chỉ nhằm quan sát bên ngoài, không đánh giá được chất lượng vận hành, mức độ an toàn của nhà máy. Theo ông Lâm với cách kiểm tra như trên, Bộ Công thương không thể đưa ra được đánh giá tổng quan về thiết kế dự án có đúng yêu cầu kỹ thuật, cũng như xây dựng có đúng mặt bằng hay diện tích quy hoạch.
Ông Lâm so sánh việc này giống như đi kiểm tra xây dựng một ngôi nhà xem nhà đó xây mấy tầng, có vượt quá số tầng quy định hay không thôi chứ không thể khẳng định ngôi nhà đó an toàn hay không?
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phùng Chí Sỹ cho biết yêu cầu quy chuẩn của Việt Nam hiện nay:
“Thực ra mà nói theo yêu cầu quy chuẩn của Việt Nam hiện nay thì họ yêu cầu phải lấy mẫu phát sinh từ nhà máy. Ví dụ như khí thải từ ống khói, rồi nước thải từ ống cống của nhà máy, chất thải rắn cũng phát sinh từ nhà máy, xong đem so sánh với quy chuẩn, đấy là quy định hiện hành. Và tất nhiên để đánh giá tác động của nhà máy đối với bên ngoài, thì thường thì người ta lấy một số mẫu ở bên ngoài môi trường như không khí ở khu dân cư xung quanh nhà máy, hoặc lấy mẫu từ nguồn nước nhà máy thải ra, đã pha loãng trong nước song, nước biển về phân tích.”
Ông Phùng Chí Sỹ cho biết thêm, Việt Nam hiện nay chỉ kiểm soát nguồn thải tại nhà máy thôi. Vì khí thải bên ngoài có thể do nhà máy này gây ra nhưng cũng có thể nhà máy khác, hay khí thải giao thông, hay sinh hoạt của con người cũng có thể gây ra ô nhiễm không khí. Vì vậy theo ông, việc lấy mẫu bên ngoài chỉ để tham khảo xem môi trường ở đấy có bị ô nhiễm hay không?
Dưới góc độ của Bộ Công Thương, thì vấn đề kiểm tra có thể không phải là môi trường, mà có thể là xem xét về công nghệ, quá trình sản xuất, đó là nhận xét của Giáo sư Đặng Hùng Võ. Ông cho rằng, nếu mà chỉ nhìn rồi đưa ra các kết luận kiểm tra thì chỉ là cưỡi ngựa xem hoa. Mà cưỡi ngựa xem hoa thì không thể đưa ra những kết luật chính xác được.
Xin nhắc lại, vào tháng 4 năm 2016, tại khu vực 4 tỉnh bắc Trung bộ của Việt Nam đã xảy ra thảm họa môi trường biển khiến cá và hải sản chết hàng loạt, nổi trắng ven biển. Công ty Formosa sau đó đã nhận trách nhiệm xả thải ra biển gây ra thảm họa và chấp nhận bồi thường 500 triệu đô la cho phía Việt Nam. Thảm họa môi trường này đã khiến hàng trăm ngàn người dân mất sinh kế, nhiều người phải bỏ xứ đi tha hương.