Phần 1 đã trình bày rằng chìa khoá cho "hoá rồng" của bốn nền kinh tế ở châu Á: Hồng Kông, Singapore, Hàn Quốc và Đài Loan là thúc đẩy tăng trưởng nhờ thị trưởng đồng thời với dân chủ hoá để thoát khỏi chế độ độc tài trong sự kết nối thành công với xu hướng toàn cầu hoá, và sự tham gia và trỗi dậy của Trung Quốc là yếu tố quan trọng. Hồ sơ của họ trong những năm bùng nổ là bài học tham khảo quan trọng cho các nước đang phát triển có khát vọng hoá rồng, trong đó có Việt Nam.
Tuy nhiên, đặc thù của mỗi quốc gia khiến việc nắm bắt cơ hội không hề đơn giản. Đặc biệt đối với Việt Nam, việc bỏ lỡ cơ hội “hoá rồng” chủ yếu là do sự khác biệt chế độ chính trị. Làm rõ nguồn gốc chế độ chính trị hiện hành ở Việt Nam cũng như việc áp dụng trong quá trình vận hành giúp hiểu rõ cơ hội bị bỏ lỡ cũng như triển vọng ‘hoá rồng’ của đất nước còn xa vời thế nào.
Theo hiến định, chế độ chính trị hiện hành là chế độ xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo “toàn diện và tuyệt đối” của Đảng Cộng sản. Trong thực tế, đây là một kiểu chế độ toàn trị, một mô hình phát triển đặc thù đã hình thành nên hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu. Sau khi hệ thống này sụp đổ năm 1989 mô hình toàn trị được duy trì ở Trung Quốc, và Việt Nam noi theo, nhưng trong quá trình vận hành được ‘làm mới’ khi ‘thêm’ hoặc ‘bớt’ tính chất hay nội dung của một số đặc trưng toàn trị.
Khoa học chính trị xác định rằng trên thế giới ngày nay có ba loại chế độ chính trị chủ yếu: dân chủ, chế độ toàn trị và, trung gian giữa hai chế độ này là chế độ độc tài. Các chế độ toàn trị thường được đặc trưng bởi sự đàn áp chính trị và vi phạm nhân quyền ở mức độ lớn hơn so với các chế độ độc tài, đối lập với các giá trị dân chủ phổ quát, sự sùng bái cá nhân rộng rãi xung quanh cá nhân hoặc nhóm cầm quyền, kiểm soát tuyệt đối nền kinh tế, kiểm duyệt quy mô lớn và hệ thống giám sát quần chúng, hạn chế hoặc cấm đoán các quyền tự do cơ bản, sử dụng rộng rãi bạo lực và áp đặt quy tắc chuyên chế… Tuy nhiên, một đặc điểm bao trùm không thay đổi, theo nhà sử học Robert Conquest, đó là một nhà nước công nhận không có giới hạn về quyền lực của mình trong bất kỳ lĩnh vực nào của cuộc sống công cộng hoặc riêng tư và mở rộng quyền lực đó đến bất kỳ độ dài nào mà nó cho là khả thi.
Nếu mô hình Liên – Xô đặt là 1.0, thì mô hình Trung Quốc là 2.0 và, việc ‘nâng cấp’ các phiên bản tiếp theo được dẫn dắt bởi tư tưởng thực dụng. Theo đó, cố Tổng bí thư Đảng CS Đặng Tiểu Bình (1904 – 1997) được cho là người khởi xướng đường lối “cải cách và mở cửa” đã thay đổi nền kinh tế Trung Quốc thành ‘ngôi sao’ phát triển mới. Để duy trì sự thống trị độc tôn của Đảng CS, tư tưởng thực dụng kiểu Đặng đã giúp ‘đánh tráo’ các khái niệm cơ bản về chủ nghĩa Mác – Lênin, chủ nghĩa xã hội khi gắn mác “bản sắc Trung Quốc.” Dưới thời Đặng, khái niệm "Thực hành là tiêu chí duy nhất cho sự thật" bị thay đổi thành việc ra quyết định biện minh cho ý thức hệ chứ không phải ngược lại. Và giới lãnh đạo ĐCS Trung Quốc tin rằng một trong những lý do cho sự tan rã của Liên Xô là hệ tư tưởng đảng trì trệ, “bị ngắt kết nối với thực tế."
Một trong những ‘nâng cấp’ quan trọng là sự thay đổi quan điểm về chủ nghĩa tư bản. ĐCSTQ kiên định với chủ nghĩa Mác khi xem thế giới được tổ chức thành hai phe đối lập: xã hội chủ nghĩa và tư bản. Và, trên cơ sở chủ nghĩa duy vật lịch sử, cuối cùng XHCN sẽ chiến thắng TBCN. Họ cho rằng toàn cầu hóa, đã được Mác dự đoán, không cố định về bản chất cũng như thị trường không có một đặc điểm giai cấp cụ thể, nên chỉ coi là phương tiện, bởi vậy theo Đặng, Trung Quốc có thể theo đuổi hiện đại hóa XHCN bằng cách sử dụng chúng. Trong mô hình toàn trị 1.0 và dưới thời Mao những thất bại kinh tế là do yếu tố này đã không được áp dụng.
Trong quá trình vận hành ý thức hệ được gọi là ‘làm mới’ này giới tinh hoa chế độ toàn trị đã ‘nâng cấp’ Lý thuyết về quyền bá chủ của Antonio Gramsci (1891-1937). Ông ấy là một trong những nhà tư tưởng Mác-xít có ảnh hưởng nhất của thế kỷ 20 trong sự phát triển của chủ nghĩa Mác phương Tây. Theo ông, quyền bá chủ văn hóa như một phương tiện để duy trì và hợp pháp hóa nhà nước tư bản. Nói chung đó là một quá trình mà giai cấp thống trị phổ biến ý tưởng của họ và đạt được sự đồng ý của các tầng lớp thấp hơn, nghĩa là giai cấp thống trị phải trải qua thời gian để có được sự đồng ý của các lớp thấp hơn. ‘Vận dụng’ khái niệm này, giới lãnh đạo ĐCS luôn nhấn mạnh công tác tuyên huấn, giáo dục chính trị - tư tưởng, nhưng sự độc quyền chân lý đang cản trở nhận thức đầy đủ về thế giới.
"Thực hành là tiêu chí cho sự thật" đang trở lại khái niệm đúng dưới thời Tập Cận Bình. Sau hơn 30 năm vận hành tư tưởng thực dụng kinh tế, thực tế cho thấy chế độ toàn trị Trung Quốc về bản chất đang là kiểu nhà nước tư bản thân hữu, trong đó sự suy giảm tăng trưởng kinh tế diễn ra đồng thời với suy thoái chính trị, mà một trong những đặc trưng là quốc nạn tham nhũng mang tính cấu trúc, chính trị. Ngoài ra, các nước phương Tây bừng tỉnh sau hoan hỷ cho rằng chiến tranh lạnh đã kết thúc sau khi bức tường Béc Linh sụp đổ năm 1989, tiếp đến là ảo tưởng về tăng trưởng kinh tế nhờ thị trường có thể thúc đẩy dân chủ hoá dẫn đến thay đổi chế độ. Nay, rõ ràng chiến tranh lạnh đang tiếp diễn theo phiên bản 2.0, trong đó thương chiến Trung - Mỹ đang ngày càng thẳng. Vai trò của Tập Cận Bình nên được nhìn nhận như là hiện thân, vừa là hệ quả vừa là nguyên nhân, của quá trình phát triển chế độ toàn trị 2.0 trong bối cảnh mới.
Sự tương đồng về chế độ chính trị biện minh cho ý thức hệ cũng như các chính sách đối với trường hợp Việt Nam. Quay lại với và chủ đề triển vọng “hoá rồng” nhân năm Giáp Thìn 2024. Như đã trình bày ở phần 1, có những khoảng thời gian trước Đại hội 12 Đảng CS Việt Nam sự khát khao hoá rồng đã tạo môi trường cho các hội thảo, các cuộc tranh luận học thuật khá sôi nổi về nguồn gốc dẫn tới thành công của các “con rồng”. Một số người chỉ ra vai trò của thị trường cạnh tranh trong khi những ý kiến khác cho rằng đó là nhờ sự chỉ đạo, quản lý của nhà nước, và thậm chí những “tâm thư” được gửi cho giới lãnh đạo cao nhất của ĐCS rằng đất nước cần phải thay đổi, cần có “đổi mới lần 2”, cải tổ chính trị…
Cải cách thể chế, mặc dù được Đảng xác định là “đột phá chiến lược”, nhưng do ‘vướng’ vào ý thức hệ có nguồn gốc ĐCSTQ như trình bày ở trên, nên đang gặp thách thức, và thậm chí sự quay trở lại phiên bản 1.0 ngày càng rõ rệt. Tuy nhiên, yếu tố địa chính trị là góc khuất trong thương chiến giữa Trung Quốc và phương Tây cho phép Việt Nam đang hưởng lợi trong thu hút đầu tư nước ngoài để duy trì trụ cột tăng trưởng kinh tế quan trọng, có thể đảm bảo cho tính chính danh của ĐCS và chế độ. Có lẽ “ngoại giao cây tre” là cách thực dụng thể hiện cố gắng cân bằng mối quan hệ giữa hai bên đối nghịch vì mục đích kinh tế để duy trì chế độ.
Ngoài ra, sự ‘níu kéo’ luôn có vị trí trong thay đổi. Nhân dịp kỷ niệm 94 năm ngày thành lập ĐCSVN mồng 3/2 ông Tổng Bí thư lần nữa nhấn mạnh vai trò của ĐCS với bài viết có tựa đề “Tự hào và tin tưởng dưới lá cờ vẻ vang của Đảng, quyết tâm xây dựng một nước Việt Nam ngày càng giàu mạnh, văn minh, văn hiến và anh hùng” trong khi truyền thông Nhà nước đưa tin toàn văn thông báo của Phiên họp thứ 25 của Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực rằng, tính riêng cho năm 2023, Đảng “đã thi hành kỷ luật 606 tổ chức đảng, 24.162 đảng (tăng 12% về số đảng viên bị kỷ luật so với năm 2022); trong đó thi hành kỷ luật 459 đảng viên do tham nhũng, 8.863 đảng viên do suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, vi phạm những điều đảng viên không được làm…” Tuy nhiên, các giải pháp chính sách “chống” mạnh, nhưng “xây”, chẳng hạn kiểm soát quyền lực và thiết lập nền tảng thị trường như vấn đề sở hữu liệu có mang lại hiệu quả bền vững vẫn là câu hỏi lớn.
Tóm lại, liệu có thể tìm ra cách khác để Việt Nam “hoá rồng” khi chế độ toàn trị dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản với bản chất loại trừ con đường dân chủ hoá như bốn con rồng châu Á đã từng?
______________
Tham khảo:
1. https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/975081468244550798/main-report
2. https://nghiencuuquocte.org/2019/12/09/bon-con-ho-chau-a-thanh-cong-da-qua-thach-thuc-dang-toi/
3. https://nghiencuuquocte.org/2019/12/09/bon-con-ho-chau-a-thanh-cong-da-qua-thach-thuc-dang-toi/
4. https://nghiencuuquocte.org/2023/04/09/doc-tai-hoa-rong-va-dan-chu-o-dai-loan-p1/;
5. https://nghiencuuquocte.org/2023/04/10/doc-tai-hoa-rong-va-dan-chu-o-dai-loan-p2/
6. https://nghiencuuquocte.org/2023/03/25/han-quoc-doc-tai-hoa-rong-va-dan-chu/
7. https://www.voatiengviet.com/a/hang-tram-nhan-si-tri-thuc-vietnam-goi-thu-ngo-doi-tu-bo-chu-nghia-maclenin/3102093.html
8. https://vids.mpi.gov.vn/vietnam2035/2/184.html
9. https://en.wikipedia.org/wiki/Totalitarianism
10. https://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci
11. https://en.wikipedia.org/wiki/Western_Marxism
12. https://vietnamnet.vn/bai-viet-cua-tong-bi-thu-nguyen-phu-trong-ky-niem-94-nam-ngay-thanh-lap-dang-2245534.html
13. https://vietnamnet.vn/toan-van-thong-bao-phien-hop-25-cua-ban-chi-dao-trung-uong-ve-pctntc-2246305.html
* Bài viết không thể hiện quan điểm của Đài Á Châu Tự Do.