Như đã nêu ở phần một, cải tổ chính trị ở Việt Nam đang là đòi hỏi cấp thiết để phát triển đất nước, nhưng chính sách sẽ chỉ bền vững và hiệu quả khi đặt trong xu hướng phát triển chung của thế giới, trong đó Chiến tranh Lạnh mới là bối cảnh. Từ cách tiếp cận lịch sử những yếu tố chủ yếu của Chiến tranh Lạnh hội tụ trong quá trình hình thành và phát triển chế độ chính trị ở Việt Nam bao gồm: ý thức hệ cộng sản; chiến tranh uỷ nhiệm (1966-1975); thời kỳ đổi mới và yếu tố Trung Quốc tác động đến tầm nhìn ra thế giới tác động tới thực trạng và xu hướng phát triển đất nước.
Từng là nước phong kiến tập quyền, thuộc địa của thực dân Pháp, giành độc lập năm 1945, Việt Nam tuyên bố chính thể là dân chủ cộng hoà. Bản Tuyên ngôn độc lập 1945 và Hiến pháp đầu tiên năm 1946 được cho là chịu ảnh hưởng tư tưởng phương Tây, trong đó có vai trò cá nhân cố chủ tịch Hồ Chí Minh, người từng ‘bôn ba’ ở hải ngoại 30 về Việt Nam năm 1941 lãnh đạo cách mạng giải phóng dân tộc.
Tiếp đến là cuộc kháng chiến chín năm chống thực dân Pháp, sau năm 1954 đất nước bị chia cắt, miền Bắc theo chủ nghĩa xã hội và miền Nam theo chế độ dân chủ. Sau cuộc chiến tranh giữa hai đại diện thế lực với ý thức hệ đối nghịch, sau năm 1975 Việt Nam có chế độ chính trị dựa trên hệ tư tưởng Mác – Lênin và vận hành theo mô hình Liên Xô, sau đó là theo mô hìnhTrung Quốc trong thời kỳ gọi là “Đổi mới” cho đến nay.
Lưu ý, rằng Chiến tranh Việt Nam, dưới góc nhìn Chiến tranh Lạnh, là cuộc chiến uỷ nhiệm, trong đó Mỹ và Đồng minh can dự với mục đích ngăn chặn chủ nghĩa cộng sản lan rộng xuống vùng Đông Nam Á và đã thất bại năm 1975. Trong đó có quan điểm lịch sử, đại diện là nhà sử học Niall Ferguson cho rằng trong mỗi cuộc Chiến tranh Lạnh mở đầu thời kỳ hoặc đan xen có thể có các cuộc chiến tranh nóng được “uỷ nhiệm”. Chẳng hạn chiến tranh Nam - Bắc Triều tiên năm 1950-1953 mở đầu thời kỳ Chiến tranh Lạnh lần thứ nhất. Cuộc chiến tranh Nga- Ukraine, xung đột Israel- Hamas có thể xem là chỉ báo cho Chiến tranh Lạnh lần thứ hai.
Yếu tố Trung Quốc, cả ý thức hệ và địa chính trị, ảnh hưởng quan trọng đến sự thay đổi chính trị ở Việt Nam. Tuy có xung đột do tranh chấp lãnh thổ, lãnh hải nhưng ý thức hệ CNXH, mối quan hệ truyền thống xác định chế độ chính trị tương đồng và mô hình và quá trình phát triển. Là sự đảm bảo tính chính danh của Đảng CS độc tôn, tăng trưởng kinh tế nhờ phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa là nỗ lực đã mang lại thành tựu nhưng chứa đựng những mâu thuẫn nội tại, căng thẳng. Mâu thuẫn giữa kiến trúc thượng tầng toàn trị với ý thức hệ cộng sản và lực lượng sản xuất tư bản đang lớn mạnh, bao trùm xã hội và ngày càng gay gắt trong quá trình chuyển đổi thị trường. Nền kinh tế Trung Quốc vào thời kỳ giữa hai phiên bản Chiến tranh Lạnh, từng được ca ngợi là “hoàng kim” (gold) nhưng nghịch lý tăng trưởng bùng nổ và tham nhũng tràn lan, như một hình thức của mâu thuẫn nội tại, bị phơi bày khiến nó bị định danh lại là “mạ vàng” (gilded). Nay tham nhũng mang tính chính trị, hệ thống đe doạ sự tồn vong chế độ.
Nền kinh tế Việt Nam không mấy ‘lấp lánh’ như ở Trung Quốc nhưng việc áp dụng mô hình phát triển kiểu này với “độ trễ” và, sự tác động chính sách đặc thù đang để lại những hậu quả tương tự với quy mô và tính chất khác nhau. Giới cầm quyền đã đánh đổi tham nhũng lấy tăng trưởng và hậu quả là nặng nề cho đến khi chế độ trước nguy cơ sụp đổ, người ta “quyết liệt” giải quyết. Ở Trung Quốc có chiến dịch
“đả hổ diệt ruồi” ở Việt Nam có chiến dịch “đốt lò”, cả hai kết hợp chống tham nhũng với thanh trừng phe nhóm nhưng hiệu quả “không được như mong muốn” của Đảng. Tuy mỗi đại án tham nhũng có đặc thù riêng, nhưng tất cả các đại án tham nhũng đều nghiêm trọng, kéo dài nhiều năm trong thời kỳ được cho là “hoàng kim”. Ở Việt Nam dự kiến xét xử vụ án Vạn Thịnh Phát vào 5/3/2024, mở đầu cho năm ‘con rồng’, với nhiều ‘kỷ lục’, trong đó có 3.000 người bị “Tòa triệu tập gần 3.000, gồm 86 bị cáo, gần 200 luật sư, tòa cũng triệu tập hơn 2.400 người có quyền, nghĩa vụ liên quan…” Những án phạt sẽ tuyên nhưng ai và điều gì thực sự đứng sau bà tài phiệt Trương Mỹ Lan trong suốt sự cuộc đời làm giàu sẽ vẫn cần tiếp tục giải mã.
Trong năm 2023 một “điểm sáng” là ngoại giao “cây tre” khi Việt Nam xích lại gần hơn với phương Tây, Mỹ bằng việc nâng cấp quan hệ chiến lược toàn diện. Tuy lý do chủ yếu là kinh tế nhưng Tập Cận Bình đã có động thái gây ảnh hưởng khiến Việt Nam dù không muốn "chung vận mệnh", nhưng vẫn phải “chia sẻ tương lai” với Trung Quốc… Hai chế độ tương đồng tập quyền dưới sự lãnh đạo “toàn diện và tuyệt đối” của hai Đảng Cộng sản (CS) chỉ có thể thay đổi từ “bên trên.” Để duy trì, cả hai chế độ có xu hướng đang quay lại mô hình thời Mao và bị “bắt làm con tin” bởi quyền lực tuyệt đối của người đứng đầu, Tổng bí thư Đảng CS. Dân chủ trong nội bộ đảng, nguyên tắc tập thể lãnh đạo đã bị huỷ hoại. Cải tổ chính trị tuỳ thuộc vào những yếu tố nêu trên.
Tuy nhiên, khi cải tổ chính trị đặt trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh mới, trong đó, Trung Quốc mặc dù tuyên bố là xã hội chủ nghĩa nhưng thực chất là “chế độ tư bản nhà nước” thậm chí còn được định danh là “nhà nước tư bản thân hữu”, bởi vậy cạnh tranh thể chế có vai trò quan trọng. Khi nền kinh tế Trung Quốc chưa bị bóc lớp “mạ vàng”, vào năm 2011 xung quanh chủ đề này đã diễn ra một cuộc tranh luận ‘quyết liệt’ giữa hai nhà khoa học chính trị nổi tiếng từ hai chế độ khác biệt: GS. người Trung Quốc Chương Duy Vĩ (Zhang Weiwei) và GS người Mỹ Francis Fukuyama, gây được sự chú ý. Đây có thể là gợi ý về các nội dung cụ thể trong chương trình cải tổ chính trị nếu được đặt ra. Trong đó cạnh tranh thể chế chính trị hiện đại gồm ba yếu tố chính là về là (1)tổ chức nhà nước, (2)tính giải trình, chịu trách nhiệm và (3)pháp quyền, nhưng GS Chương cho rằng “nên chăng cần thêm yếu tố minh triết” và lưu ý, rằng phương Tây thường hay chỉ trích thay vì cần học hỏi từ Trung Quốc, bởi vì “Phương Tây hơi quá ngạo mạn và không thể nhìn thấy một tư duy rộng mở.” Trái lại, khi đặt ra câu hỏi về sự bền vững của chế độ, GS Fukuyama đặt cược, rằng “trong hai đến ba thập niên sắp tới sự ưu tiên của tôi [Fukuyama] vẫn sẽ dành cho hệ thống Hoa Kỳ hơn là hệ thống Trung Quốc.”
Có những thời khắc trong lịch sử, khi mà mọi thứ mang màu ảm đạm, người ta lại nhớ đến triết gia Đức sống ở thế kỷ 19, Friedrich Hegel. Với phép biện chứng của mình ông giúp mọi người hiểu một cách thông minh tại sao tiến trình lịch sử không phải là đường thẳng trong khi khuyến khích chúng ta tin rằng lịch sử vẫn sẽ tiến lên dù có gì đi nữa. Trong đó vai trò chủ thể của con người là quan trọng để tạo nên lịch sử của chính mình. Tuy nhiên, tính chất vô minh khiến việc dự đoán tương lai là điều khó khăn, phức tạp, dù sao chăng nữa việc đặt sự cấp thiết cải tổ chính trị để phát triển đất nước trong bối cảnh Chiến tranh Lanh mới hy vọng sẽ cung cấp thêm một phương án lựa chọn trong xây dựng chính sách.
________________
Tham khảo:
1. Học Viện Chính Trị Quốc Gia Hồ Chí Minh. Văn bản số 5396-CV/HVCTQG, Báo cáo số 49: Dự báo bối cảnh quốc tế giai đoạn 2024 - 2030 và kiến nghị chính sách cho Việt Nam, 29/12/2023;
2. Hội nghị An ninh Munich lần thứ 60 tại Đức từ ngày 16-18/2/2024;
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Cold_War & Second_Cold_War;
5. President Biden: 'We are not seeking a new Cold War or a world divided'. BBC News. 21 September 2021. Retrieved 28 October 2021 ;
6. "Historian Niall Ferguson details 'Cold War II' — which 'began some time ago'".Yahoo Finance. 8 May 2022;
7. Mikio Sugeno, " Will Xi move on Taiwan? History warns he might: Niall Ferguson", Nikkei Asia, 10/09/2021
* Bài viết không thể hiện quan điểm của Đài Á Châu Tự Do.