Ngày 19/7/2024 các báo Nhà nước thông báo rằng ông Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã qua đời vào hồi13 giờ 38 phút, “sau một thời gian lâm bệnh”, thọ 80 tuổi. Trước đó một ngày Bộ Chính Trị- Đảng Cộng Sản Việt Nam có hai thông báo liên tiếp, một là, ông ấy được Đảng quyết định trao tặng Huân chương Sao vàng và hai là, ông Tô Lâm, ủy viên Bộ Chính Trị, Chủ tịch nước, được Đảng “phân công” ‘‘chủ trì công việc của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Bộ Chính Trị, Ban Bí thư.” Đây là sự kiện đỉnh điểm trong bối cảnh bất ổn chế độ đảng cộng sản toàn trị.
Bất ổn chính trị ở Việt Nam hiện nay đang ở giai đoạn căng thẳng “chưa từng có” từ khi Đảng Cộng sản chủ trương Đổi mới. Năm 1986 Đại hội 6 của Đảng là mốc thời gian khởi đầu cho thời kỳ cải cách toàn diện, nhờ đó chế độ thoát sụp đổ và đất nước đã trỗi dậy và phát triển, tuy nhiên những mâu thuẫn cơ bản tiềm ẩn đã dần tích tụ mà không được giải quyết đã dẫn đến khủng hoảng. Từ góc nhìn thể chế và chính sách công bài viết trình bày xu hướng cải cách là không thể đảo ngược, mặc dù quyền lực và ý thức hệ níu kéo. Xác định tình hình bất ổn chế độ trong giai đoạn thoái trào có thể trì trệ kéo dài nếu không cải cách chính trị cần thiết và phù hợp với xu hướng, từ đó gợi ý các khả năng thay đổi chế độ. Các kịch bản được đưa ra tuỳ thuộc vào các yếu tố trong và ngoài nước. Bài viết gồm các nội dung chủ yếu: (I)Bất ổn chế độ; (II)Nghịch lý quyền lực; (III)Những ‘bước lùi’ cải cách; (IV)Tương lai chế độ.
(I)
Bất ổn chế độ: Chính trị, kinh tế và xã hội
Sự bất ổn chế độ hiện thời bao trùm toàn bộ đời sống xã hội, tách ra ba lĩnh vực có liên quan với nhau: chính trị, kinh tế và xã hội. Xác định chuyển đổi kinh tế thị trường là cơ sở để nhìn nhận những diễn biến chính trị và xã hội, nhưng cũng chú trọng sự tác động ngược của thể chế chính trị đến kinh tế và hiệu ứng lan toả trong xã hội. Làm rõ vai trò thể chế ngày càng quan trọng không chỉ đối với sự tồn vong của chế độ, quốc gia[1] mà còn đến tăng trưởng kinh tế và từ đó, đến việc thay đổi các chuẩn mực giá trị đạo đức xã hội, gia đình và hành vi cá nhân. Cách tiếp cận này giúp nhận ra sự duy ý chí trong cải cách thể chế khi tách rời chính trị với kinh tế, thậm chí sai lệch khi coi chính trị quyết định kinh tế, ngược với khẳng định của V. Lê-nin, “chính trị là biểu hiện của kinh tế tập trung” khi Đảng duy trì “Hai xu hướng: kinh tế thả lỏng chính trị nắm chặt.”[2] Hai xu hướng trái ngược này là nguồn gốc khủng hoảng chế độ hiện nay.
Nguyên lý chủ đạo của cách tiếp cận này cho rằng, quá trình chuyển đổi kinh tế dựa vào động lực thị trường để tăng trưởng trong quá trình hội nhập sâu rộng vào kinh tế khu vực và thế giới khi mà phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đã được khẳng định và đang thịnh hành, là một hệ thống tiến hoá phức hợp đòi hỏi cải cách thể chế kinh tế và chính trị điều tiết những mục đích vốn đa dạng và không ngừng thay đổi của con người, trong đó, chẳng hạn như kiểm soát cách ứng xử khả dĩ cơ hội chủ nghĩa của họ, tránh hoặc giảm mâu thuẫn, đồng thời thúc đẩy sự phân công lao động và tri thức hợp lý, qua đó thúc đẩy thịnh vượng. Thực tế đã cho thấy sự mất kiểm soát của chế độ với phương thức toàn trị tập trung đối với các hành vi “quá thái vật chất” và tham nhũng[3], một trong những biểu hiện đặc trưng của các hành vi dẫn đến tình hình khủng hoảng nghiêm trọng trong cả ba lĩnh vực nêu trên.
Một là, bất ổn chính trị đang diễn ra trong nội bộ Đảng độc quyền dưới hình thức bất bạo động, nhưng nghiêm trọng về biến động nhân sự và suy thoái ý thức hệ; cải cách hệ thống cầm quyền thiên về pháp trị thay vì pháp quyền; huỷ hoại xã hội dân sự; khủng hoảng hệ tư tưởng, chủ nghĩa tư bản thắng thế, chủ nghĩa xã hội lung lay; tha hoá quyền lực, chống tham nhũng và thanh trừng phe phái; hệ quả là bộ máy hành chính cồng kềnh, chồng chéo và trì trệ, đạo đức công vụ và cá nhân công chức, năng lực lãnh đạo, quản lý suy thoái, tổ chức và nhân sự rệu rã. Biểu hiện đặc trưng: tham nhũng huỷ hoại chế độ, Đảng, đến đỉnh điểm khi chỉ trong hơn một năm từ đầu năm 2023 sáu Uỷ viên Bộ Chính trị gồm ba ‘tứ trụ’ của Đảng phải từ chức.
Sự bất ổn chế độ hay chính trị diễn ra xoay quanh vấn đề giành hay giữ chính quyền; duy trì và sử dụng quyền lực Đảng, Nhà nước và sự tham gia chính trị của người dân. Chế độ chính trị ở Việt Nam là chế độ Đảng Cộng sản toàn trị, và trong thời kỳ Đổi mới nó có đặc trưng nổi bật là tính chính danh của nó tuỳ thuộc vào tăng trưởng kinh tế đi đôi với cải cách chính trị. Và, sự bất ổn chế độ là do mất cân xứng trong cải cách thể chế chính trị và kinh tế, cộng hưởng mâu thuẫn căng thẳng và bùng phát đến đỉnh điểm, khủng hoảng ở chính trị thượng tầng và, ở hạ tầng sự suy giảm kinh tế và rối loạn xã hội
Hai là, bất ổn kinh tế do thiếu các thể chế nền tảng thị trưởng là biểu hiện rõ rệt như hậu quả của bất ổn chính trị. Tăng trưởng khó khăn, suy giảm và trồi sụt kéo dài; cơ cấu kinh tế mất cân đối giữa ngành nghề và lĩnh vực, duy ý chí vai trò chủ đạo thành phần kinh tế nhà nước; tiến hành do dự, nửa vời xã hội hoá, tự chủ các đơn vị sự nghiệp công lập; các động lực tăng trưởng bị huỷ hoại; xây dựng các trụ cột thị trường và nguyên tắc vận hành, môi trường kinh doanh chậm cải thiện. Biểu hiện đặc trưng: tỷ lệ tăng GDP giảm khoảng 1% sau mỗi thập kỷ kể từ sau Đổi mới, đầu những năm 1990s, hiện nay trồi sụt giảm nhanh hơn do động lực bị huỷ hoại.
Ba là, bất ổn xã hội do các giá trị, chuẩn mực đạo đức thay đổi mạnh mẽ đang chi phối hành vi theo chuyển đổi thị trường. Nhưng “thượng bất chính, hạ tắc loạn” ứng với các chế độ tập quyền, trong đó có tập quyền cộng sản trong quá trình chuyển đổi thị trường. Niềm tin vào chế độ sụt giảm; xã hội rối loạn khi các hiện tượng tiêu cực tràn lan; người người, nhà nhà, người dân và quan chức, cá nhân và doanh nghiệp, sự nghiệp công và tư, tổ chức nghề nghiệp và tôn giáo… đua nhau làm giàu, trục lợi ‘bằng mọi thủ đoạn’ từ ưu thế của mình; chủ nghĩa cá nhân lên ngôi, chủ nghĩa tập thể rạn nứt; chuẩn mực văn hoá, đạo đức xã hội thay đổi. Biểu hiện đặc trưng: hành vi ‘quá thái vật chất’ bùng nổ, phổ biến là trục lợi, kể cả lừa đảo, buôn bán ma tuý, buôn người.
Sự bất ổn chế độ toàn diện nêu trên có nguyên nhân mang tính bản chất là việc nắm quyền lực Đảng - Nhà nước không thực sự chính danh bởi ba yếu tố, mà chỉ một trong ba điều bị vi phạm thì nguy cơ gây ra những bất ổn và mâu thuẫn nội tại luôn hiện hữu, thậm chí là tự thân sụp đổ như đã từng xảy ra, như đã biết, đối với các nước xã hội chủ nghĩa theo mô hình Liên Xô trước năm 1991. Ba yếu tố đó là, trước hết, cương lĩnh của Đảng đặt trên Hiến pháp, bởi vậy chính sách và hành động trước tiên vì lợi ích của Đảng; Hai là, không được nhân dân bầu chọn chính thống, tự do mà hiện tại vẫn được xác định thông qua cơ chế “đảng cử, dân bầu.” Ba là, các quốc gia trên thế giới công nhận hợp pháp thực chất hay không tùy thuộc vào quá trình hội nhập đầy đủ về kinh tế và chính trị. Chẳng hạn, trong quan hệ quốc tế phức tạp các quốc gia có chế dân chủ công nhận sự khác biệt về thể chế chính trị với chế độ đảng toàn trị Việt Nam, nhưng vẫn cảnh báo về vi phạm nhân quyền và tự do. Ngoài ra, về thể chế kinh tế, mặc dù Chính phủ Việt Nam đề nghị Hoa Kỳ công nhận là nền kinh tế thị trường nhưng đến nay Mỹ vẫn đang xem xét căn cứ vào sáu tiêu chí đã định trước[4].
Trong ‘nguy có cơ’, cách tiếp cận lạc quan rằng cải cách sẽ vẫn tiếp tục vì tính chính danh chế độ. Một số nhà quan sát nước ngoài cho rằng mặc dù ở Việt Nam có bất ổn chế độ, nhưng “sự chắc chắn về mặt chính trị” ở đây vẫn có thể hy vọng. Ryuichi Ushiyama, giáo sư tại Đại học Keiai của Nhật Bản, cho biết: “Ngay cả khi có một số xung đột chính trị, hệ thống chính quyền cộng sản khó có thể thay đổi.”[5]
Việc ‘ra đi’ của loạt quan chức cao nhất của đảng trong một thời gian ngắn được thúc đẩy bởi thời gian không còn nhiều đến Đại hội 14 của Đảng dự kiến tổ chức vào 2026. Hơn thế, Bộ Chính trị đã tổn thương, nhưng đã nhanh chóng được bổ sung, dù còn rất chắp vá…
____________________
Tham khảo:
- Daron Acemoglu, James A. Robison. Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại. NXB Trẻ (2016);
- https://www.bbc.com/vietnamese/forum-46716174. Hai xu hướng kinh tế thả chính trị nắm (2019)
- https://www.rfa.org/vietnamese/news/comment/blog/how-does-the-party-face-challenges-in-downturn-part-1-07052024093341.html
- https://kinhtetrunguong.vn/kinh-te/hoa-ky-cong-nhan-viet-nam-la-nen-kinh-te-thi-truong-viet-nam-dap-ung-cac-tieu-chi-kinh-te-thi-truong-cua-my.html
- https://asia.nikkei.com/Politics/Vietnam-rocked-by-political-upheaval-5-things-to-know
* Bài viết không thể hiện quan điểm của Đài Á Châu Tự Do