Đảng đã xác định tầm quan trọng của cải cách thể chế như là một đột phá chiến lược. Nhưng trong quá trình tiến hành Đổi mới Đảng nhận thấy nhiều khó khăn lớn dần thành những thách thức, thậm chí là nguy cơ tồn vong chế độ.
Đổi mới là một chương trình cải cách toàn diện, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế, chính trị và nhiều khía cạnh khác của đời sống xã hội được thực hiện tại Việt Nam từ cuối thập niên 1980. Chính sách Đổi mới được chính thức thi hành từ Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ VI, đứng đầu là Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh, vào tháng 12 năm 1986.[1] Nó tương đối phổ biến vì tính ‘toàn diện’, trong đó có đề cập cải cách chính trị. Và, hơn thế, chủ trương Đổi mới ‘toát lên’ cách tiếp cận ‘mới’ rằng chính trị là nền tảng của tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện mặc dù có cải cách trên nhiều phương diện, trong nhiều lĩnh vực của nền kinh tế, nhấn mạnh đổi mới kinh tế, nhưng Việt Nam ‘khăng khăng’ giữ nguyên chế độ chính trị Đảng CS tập quyền.
Nhiều nhận định rằng Việt Nam đã thực hiện Đổi mới với các cải cách trên nhiều phương diện như về thúc đẩy vai trò của cơ quan lập pháp, cải cách thủ tục hành chính, cải cách tư pháp xích lại gần hơn với thông lệ quốc tế trong quá trình hội nhập, nhưng cải thiện môi trường kinh doanh là nỗ lực được ghi nhận. Theo Báo cáo môi trường kinh doanh 2018[2] của World Bank, trong giai đoạn 2002-2017, Việt Nam là nước có nhiều cải cách nhất thế giới (39 cải cách). Chẳng hạn, những bộ luật ban đầu như Luật doanh nghiệp (1995), Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam (1996), Bộ luật Lao động (1994)… là dấu ấn bước ngoặt chuyển đổi thị trường… Nhưng Báo cáo trên đồng thời cũng đưa ra một số cảnh báo như năng lực lãnh đạo, quản lý của công chức “chưa có sự chuyên nghiệp cao”, đặc biệt là tình trạng tham nhũng “rất nghiêm trọng.” Tuy nhiên, mặc dù có những cảnh báo nhưng những ‘bước lùi’ cải cách cứ trượt theo quán tính để tích tụ thành bất ổn chính trị như đang chứng kiến hiện nay. Dưới đây xin nêu một số ‘bước lùi’ điển hình.
Một là, về cải cách chính trị. Cải cách chính trị, được coi là “cuộc cách mạng thầm lặng” hay “ẩn giấu” vì chúng ‘nhạy cảm’, không được công khai, tuyên truyền một chiều. Chẳng hạn, trước Đổi mới, những quan điểm, chính sách như kế hoạch hoá tập trung, bao cấp, bóc lột lao động, đấu tranh giai cấp, khu vực tư nhân, đầu tư tư bản, quan hệ với phương Tây, bộ máy hành chính quan liêu… đã làm khổ người dân và làm nghèo đất nước, nhưng đều không bàn luận, coi đó là vấn đề nội bộ Đảng, thập chí “bí mật” hay chỉ giới hạn hẹp thượng tầng và thường được diễn giải sai lệch và biện minh.
Chẳng hạn, Đảng ‘âm thầm’ chấp nhận bốn cải cách chính trị quan trọng, có nguồn gốc từ mô hìnhTrung Quốc[3]: (1)Đưa ra nguyên tắc lãnh đạo tập thể thay cho chế độ cai trị cá nhân độc đoán; (2)Bỏ việc sùng bái cá nhân và thay thế nó bằng kiểu văn hóa dân tộc và chủ nghĩa thực dụng như "tìm kiếm sự thật từ sự thật”; (3)Giới hạn không quá hai nhiệm kỳ năm (05) năm; (4)Giới hạn độ tuổi với từng cấp cao lãnh đạo. Tuy nhiên, chúng ‘âm thầm’ ở chỗ chúng quy tắc nội bộ của Đảng, không thành luật, không công khai với người dân, nên việc áp dụng ‘linh hoạt’ đến mức có thể lợi dụng tuỳ thuộc vào tình huống ‘khẩn cấp’và cán cân quyền lực. Nhiều sự vận dụng, đặc biệt trong những tình huống điển hình như “trường hợp đặc biệt” trước ‘sóng gió’ bất ổn nhân sự tại Đại hội Đảng lần thứ 12(2016) và 13 (2021) cho thấy bằng “sự khôn ngoan chính trị” như “Nghệ thuật duy trì quyền lực Đảng”[4] để bảo vệ chế độ thế nào!
Hai là, về cải cách hành chính. Sự trì trệ bộ máy hành chính kéo dài ảnh hưởng xấu đến tăng trưởng và điều hành trong bối cảnh chống tham nhũng là đặc điểm nổi bật. Mới đây, ông Thủ tướng,Trưởng Ban Chỉ đạo Cải cách hành chính (CCHC) của Chính phủ đã phải chỉ rõ “những tồn tại, hạn chế trong công tác CCHC”, kêu gọi “tập trung tháo gỡ khó khăn, vướng mắc, điểm nghẽn về pháp lý, kịp thời rà soát, hoàn thiện quy định pháp luật, cơ chế, chính sách…” Ông ấy kết luận cần “5 đẩy mạnh, gồm: “Đẩy mạnh rà soát các quy định, tháo gỡ khó khó khăn, vướng mắc, điểm nghẽn về thể chế, cơ chế, chính sách… ; đẩy mạnh đối thoại, chia sẻ, xử lý vướng mắc, bất cập cho người dân và doanh nghiệp…; đẩy mạnh cải cách chế độ công vụ, tăng cường kỷ luật, kỷ cương, phòng chống, đẩy lùi tham nhũng, tiêu cực; đẩy mạnh chuyển đổi số, xây dựng Chính phủ số, xã hội số, công dân số…”[5]
Ba là, về luật pháp hoá hoạt động ‘thị trường’, ở đây lấy Luật Đất đai làm điển hình. Nó được xác định có tầm quan trọng đặc biệt đối với kinh tế khi lĩnh vực bất động sản là một trụ cột của tăng trưởng. Luật này được sửa đổi nhiều lần từ khi văn bản đầu tiên được công bố vào năm 1987. Tất cả các lần chỉnh sửa đều nhằm mục đích đáp ứng ‘tốt hơn’ các yêu cầu từ thực tế thị trường và người dân. Tuy nhiên, do ‘vướng’ về cơ chế “đất đai thuộc sở hữu toàn dân do nhà nước quản lý’ được Hiến định, bởi vậy quá trình chỉnh sửa là thêm một bước “Sửa Luật Đất đai: Thị trường tiến, Đảng Cộng sản lùi”[6]. Luật Đất đai 2023 là văn bản được chỉnh sửa gần đây nhất, được thông qua bởi Quốc hội khoá 15. Trước bối cảnh khủng hoảng bất động sản Đảng đã chỉ đạo Quốc hội rút ngắn thời hạn có hiệu lực của Luật, cùng với Luật kinh doanh bất động sản và Luật Nhà ở, Luật Đất đai 2023 sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 1/8/2024.
Bốn là, về “an ninh chế độ”. Đây là chủ trương, chính sách lớn và quan trọng của Đảng CS nhằm ngăn chặn nguy cơ tồn vong của chế độ[7]. Sự chuyển đổi nền kinh sang cơ chế thị trường đặt những thách thức ngày càng lớn đối với thể chế chính trị tập quyền bởi Đảng. Tuy nhiên, bất ổn chính trị nghiêm trọng vẫn đã đến và, thay vì ngăn chặn Đảng đang phải đối phó. Tăng cường an ninh chế độ Đảng đã trấn áp ‘từ sớm, từ xa’xã hội dân sự, giới hoạt động vì dân chủ, tự do tôn giáo, môi trường, giới luật sư và bất đồng chính kiến. Ngoài ra, Đảng cũng mạnh tay xử lý sự bành trướng của tư bản, hình sự hoá mối quan hệ kinh tế của một số doanh nghiệp tư nhân điển hình… Hiệu ứng tiêu cực đối với tăng trưởng là rõ ràng, các nhà đầu tư lo ngại, doanh nghiệp nước ngoài di chuyển tư bản còn doanh nghiệp trong nước ‘chết lâm sàng’. Thị trường không thể phát triển trong bối cảnh như vậy!
Tóm lại, có nhiều nguyên nhân để lý giải cho những ‘bước lùi cải cách’ nhưng suy cho cùng là sự tích tụ mâu thuẫn giữa thượng tầng kiến trúc chính trị - Đảng cộng sản và hạ tầng cơ sở kinh tế - Thị trường và, sau đó là giữa hai hệ tư tưởng đối nghịch. Ngoài ra, nên chăng cần loại trừ sự biện minh hay sự ‘mập mờ’ về các khái niệm chuyên môn để làm sai lệch cải cách, chẳng hạn các khái niệm “pháp quyền” và “pháp trị” khi viện dẫn từ gốc tiếng Anh là “the rule of law” và “the rule by law”. Làm luật mà đặt lợi ích của Đảng trên lợi ích dân tộc, nhân dân khi những đối tượng thuộc Đảng CS có thể đứng trên, đứng ngoài luật pháp nhà nước. Pháp quyền phải được tôn trọng khi mọi công dân và thể chế trong một quốc gia, nhà nước, hoặc cộng đồng đều phải chịu trách nhiệm trước pháp luật như nhau, bao gồm cả các nhà lập pháp và các nhà lãnh đạo. Đó là "cơ chế, quy trình, thể chế, thông lệ hoặc quy phạm ủng hộ sự bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật, đảm bảo một hình thức chính phủ không toàn quyền quyết định và nói chung là ngăn chặn việc sử dụng quyền lực một cách tùy tiện."[8] Tuy nhiên, trong mô hình Đảng – Nhà nước nhiều lãnh đạo đảng, đặc biệt ở cấp cao nhất như ở Bộ Chính trị, họ vẫn được “hạ cánh an toàn” chẳng hạn theo Quyết định 41-QĐ/TW của Đảng.[9]
Những ‘bước lùi’ cải cách đã gây ra bất ổn chế độ và, hơn thế, cải cách ‘nửa vời’ sẽ khiến bất ổn kéo dài…
___________
Tham khảo:
1. Nguyễn Duy Quý (2017). Công cuộc Đổi mới - những thành tựu và bài học kinh nghiệm. Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam
2. https://vietnamnet.vn/viet-nam-1-trong-2-nuoc-cai-cach-nhieu-nhat-15-nam-qua-408160.html. Việt Nam: 1 trong 2 nước cải cách nhiều nhất 15 năm qua
3. Yuen Yuen Ang (2016). Thời đại vàng son của Trung quốc: Nghịch lý bùng nổ kinh tế và tham nhũng tràn lan. Biên dịch: Mạnh Chương. (Sách tham khảo nội bộ). NXB Chính trị Quốc gia. 2021. Xem: https://www.nxbctqg.org.vn/thoi-dai-vang-son-cua-trung-quoc-nghich-ly-bung-no-kinh-te-va-tham-nhung-tran-lan-sach-tham-khao-noi-bo-.html
8. Britannica". www.britannica.com ."rule of law" | Definition, Implications, Significance, & Facts
* Bài viết không thể hiện quan điểm của Đài Á Châu Tự Do.