Sinh ra trong một gia đình có cha là cựu tù nhân chính trị, Trần Long Phi, ngay từ khi còn nhỏ đã sống những tháng ngày lưu vong ở Thái Lan. Anh từng trở về Việt Nam với hy vọng xây dựng cuộc sống mới trên quê hương mình, nhưng rồi lại một lần nữa phải trốn chạy.
Tuổi thơ lưu vong
Năm 2011, cha mẹ Phi quyết định đưa cả gia đình rời Việt Nam sang Thái Lan xin tị nạn, khi đó anh mới 11 tuổi, chưa biết rõ quyết định này sẽ thay đổi cả cuộc đời mình:
“Mình cũng còn nhỏ cũng không biết ba mẹ sẽ đưa mình đi đâu, chỉ biết là ba mẹ kêu mình đi thì mình đi thôi. Khi qua tới đây rồi ban đầu mình cũng khá sốc vì mình cũng quen cuộc sống ở bên Việt Nam rồi, cho nên qua đây cũng thấy nhớ nhà.”
Thời gian đầu khi mới qua Thái, cha của Phi - ông Trần Văn Long phải làm đủ mọi công việc chân tay để nuôi cả gia đình, còn anh anh được cho đi học trong một trung tâm hỗ trợ người tị nạn, sau đó thì chuyển qua học trường của Thái Lan:
“Lúc đi học thì cũng không bị người Thái Lan ăn hiếp hay kỳ thị gì, bản tính người ta cũng rất hiền.”
Đến năm 2014, sau 3 năm sống lây lất ở đất Thái, Cao uỷ tị nạn đã từ chối cấp quy chế tị nạn cho gia đình Phi. Anh cho biết mẹ của anh, vì quá đau buồn và thất vọng dẫn tới lâm bệnh nặng. Phi phải nghỉ học khi mới chỉ hoàn thành lớp 10 để ở nhà chăm sóc mẹ:
“Năm 2014 thì bị Liên Hiệp Quốc từ chối quy chế tị nạn, cho nên mẹ mình cũng đau buồn rồi sinh bệnh. Mẹ của mình mất ở Thái Lan vào năm 2016. Bây giờ mộ của mẹ Vẫn còn đang ở Thái Lan.”
Trở về và bị bắt
Sau khi mất mẹ, Phi quyết định trở lại Việt Nam vào năm 2018 với hy vọng có thể bắt đầu một cuộc sống mới. Nhưng khi trở về, anh nhận ra đất nước mình thiếu tự do và còn nhiều bất công:
“Khi mình về thì thấy đất nước của mình mất tự do, nhân quyền và mình đã rất đau lòng cho nên mình cũng muốn thể hiện một chút gì đó gọi là lòng yêu nước để không thấy hổ thẹn với lương tâm của mình.”
Thời điểm Phi trở về cũng là lúc mà cả nước sôi sục phản đối Dự luật Đơn vị Hành chính - Kinh tế đặc biệt, gọi tắt là Dự luật Đặc khu. Một trong những điều khoản khiến người dân lo ngại nhất là cho phép thành lập ba đặc khu kinh tế gồm Vân Đồn (Quảng Ninh), Bắc Vân Phong (Khánh Hòa) và Phú Quốc (Kiên Giang), với những ưu đãi đặc biệt dành cho các nhà đầu tư nước ngoài, trong đó có điều khoản gây tranh cãi cho phép thuê đất lên đến 99 năm.
Ngày 10/6/2018, Phi quyết định cùng với hàng nghìn người dân tại các thành phố lớn như TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng và Bình Thuận đã xuống đường biểu tình, phản đối dự luật này.
Chỉ hai tháng sau, ngày 7/7/2018, Phi bị bắt. Đến tháng 6/2019, ông bị Toà án Nhân dân TPHCM kết án 8 năm tù giam và 3 năm quản chế với tội danh “hoạt động nhằm lật đổ chính quyền” theo Điều 109 của Bộ luật Hình sự:
“Mình thấy bản án dành cho mình là bất công do mình chỉ tỏ bày lòng yêu nước và muốn nói lên sự thật mà thôi, nhưng mà sự thật luôn bị bóp ghẹt không thể tỏ bày ra được.” - Phi nói về bản án mà mình phải nhận.
Tháng 2/2024, Phi được trả tự do trước thời hạn 20 tháng, nhưng anh vẫn phải thực hiện án quản chế 3 năm, bị hạn chế quyền đi lại, bị theo dõi và bị buộc phải trình diện công an hàng tháng.
Lưu vong lần hai
Cuộc sống sau khi ra tù là những chuỗi ngày vất vả không thua gì khi còn sống bất hợp pháp bên Thái Lan. Dù được cấp lại căn cước công dân nhưng lý lịch của Phi đã bị một “vết đen”, anh nói “không ai muốn thuê một người có tiền án về tội liên quan đến an ninh quốc gia làm việc cả.”
Đầu năm 2025, Phi quyết định một lần nữa rời bỏ quê hương, vượt biên quay lại Thái Lan, phần là để sống cùng với cha đang bệnh nặng, phần không chịu nổi cảnh sống dưới sự giám sát chặt chẽ của công an Việt Nam:
“Khoảng một tuần sau khi mình rời khỏi Việt Nam trong khi vẫn còn đang trong án quản chế thì công an không thấy mình ở địa phương cho nên đã xuống nhà mình làm việc với người nhà của mình ở Việt Nam. Công an yêu cầu mình quay trở về lại địa phương, nếu không quay về thì sẽ bị truy cứu hình sự.”
Quay trở lại với cuộc sống lưu vong lần thứ 2, Phi cho biết ông đã một lần nữa xin quy chế tị nạn với Cao uỷ tị nạn nhưng chưa có kết quả:
“Bây giờ mình cũng chưa có giấy tờ gì, UN vẫn chưa gọi lên để phỏng vấn hay cấp thẻ tị nạn tạm thời. Mình chỉ mong sao họ làm việc nhanh hơn một chút, vì tình trạng của mình bây giờ rất nguy hiểm.”
Hiện tại, Phi cho biết hai cha con đang nương tựa nhau mà sống. Hằng ngày, anh phụ cha buôn bán rau ngoài chợ, số tiền kiếm được cũng vừa đủ sống, nhưng có khi cũng thiếu thốn do sức khoẻ của cha mình đang suy yếu trầm trọng vì căn bệnh viêm phổi.
Điều mà Phi anh lo lắng nhất là sức khỏe của cha và mong muốn có cơ hội được định cư tại một quốc gia thứ ba, nơi anh và cha có thể sống một cách hợp pháp và bắt đầu lại từ đầu. Anh có thể tìm được công việc ổn định còn cha thì được chữa bệnh:
“Mình mong ước sao cho hai cha con được sớm định cư ở nước thứ ba để ba mình có điều kiện được chữa bệnh và được sinh sống ở một môi trường sống tốt hơn bây giờ.”
Câu chuyện của Trần Long Phi không phải là hiếm hoi về số phận của những người bất đồng chính kiến, bị truy đuổi và phải trốn chạy sang Thái Lan. Theo số liệu do ông Nguyễn Đình Thắng - giám đốc BPSOS, một tổ chức hoạt động trợ giúp người tị nạn ở Thái Lan - cho biết hiện sô người Việt đang lánh nạn ở Thái Lan để tìm kiếm cơ hội định cư ở nước thứ ba là khoảng 1500 người.