Sự kiện Hiệp hội Dữ liệu số Quốc gia ra mắt hôm 22 tháng Ba, 2025 tại trụ sở Bộ Công an được các nhà quan sát quốc tế coi là một bước đi chiến lược của ông Tô Lâm, Tổng Bí thư ĐCSVN.
Cùng với tư tưởng đề cao doanh nghiệp tư nhân mới công bố tuần trước, sự ra đời của Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia là chỉ dấu cho thấy ông Tô Lâm đang chuyển đổi Việt Nam từ mô hình “Cộng sản toàn trị” thành “Công an - Tài phiệt trị”.
Bộ Công an lãnh đạo
Đó là điều đầu tiên các nhà quan sát quốc tế chú ý tới, khi nhìn vào các lãnh đạo của Hiệp hội này.
Nikkei Asia, một tờ báo lớn của Nhật Bản, giật tít báo “Việt Nam ra mắt hiệp hội dữ liệu do Bộ Công an lãnh đạo”. Về danh nghĩa, đây là một hiệp hội nghề nghiệp, nhưng Nikkei Asia khẳng định hiệp hội này được Bộ Công an lãnh đạo.
Không quá khó để thấy điều này. Theo báo Nhân dân, Chủ tịch Hiệp hội là Đại tướng Lương Tam Quang, Bộ trưởng Bộ Công an. Hai phó chủ tịch của tổ chức này là hai thứ trưởng Bộ Công an. Ban Thường vụ Hiệp hội có thêm một Phó Trưởng Phòng của Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao, Bộ Công an. Trong số 62 ủy viên của Ban Chấp hành Hiệp hội, có 13 ủy viên đến từ Bộ Cộng an, còn lại phần lớn đến từ các doanh nghiệp tư nhân.
Trao đổi với RFA, Luật sư Vũ Đức Khanh, giáo sư thỉnh giảng Đại học Ottawa, Canada, nhấn mạnh về danh nghĩa đây là hiệp hội nghề nghiệp nhưng “ai lãnh đạo nó mới là điều quan trọng.”
Đồng tình với nhận xét của Nikkei Asia, Luật sư Vũ Đức Khanh cho rằng “đây không phải là một hiệp hội thuần túy do doanh nghiệp hoặc các tổ chức dân sự thành lập, mà là một tổ chức bán nhà nước, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Bộ Công an.” Như vậy, việc lập ra Hiệp hội dưới hình thức “tổ chức xã hội - nghề nghiệp” chỉ là cách hợp thức hóa trên danh nghĩa để tránh bị coi là cơ quan hành chính nhà nước, nhưng thực chất nó vẫn nằm dưới sự kiểm soát của nhà nước, cụ thể là Bộ Công an.
Cách đây một tháng, ngày 25 tháng Hai, 2025, Bộ Công an công bố thành lập “Trung tâm Dữ liệu Quốc gia”, có chức năng “quản lý, khai thác và vận hành, nhằm tích hợp, đồng bộ, lưu trữ, chia sẻ, phân tích và điều phối dữ liệu của các cơ quan nhà nước.”
Với chức năng này, “Trung tâm Dữ liệu Quốc gia” có nhiều mục tiêu, trong đó có những mục tiêu trùng với “Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia” mới thành lập ngày 22 tháng Ba. Đó là “mục tiêu phát huy cao độ giá trị của dữ liệu - nguồn tài nguyên quý giá, tư liệu sản xuất mới nhằm tạo động lực thúc đẩy đổi mới sáng tạo, nâng cao hiệu suất lao động, năng lực cạnh tranh quốc gia, nâng tầm vị thế đất nước.”
Việc Bộ Công an nắm cả “Trung tâm Dữ liệu Quốc gia” (cơ quan chính thức của Bộ) lẫn “Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia” (một hiệp hội nghề nghiệp có các doanh nghiệp tư nhân lớn tham gia) đặt ra nhiều vấn đề lớn về tương lai kinh tế và chính trị Việt Nam.
Các ông lớn, bà lớn nắm dữ liệu quốc gia?
Dữ liệu số là “máu” của nền kinh tế. Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu tại đại hội ra mắt Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia: “Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên số, nơi dữ liệu đã trở thành tài nguyên, tư liệu sản xuất quan trọng, là một loại “dầu mỏ” mới, thậm chí là “máu” của nền kinh tế số. Chuyển đổi số, với dữ liệu là trung tâm, đang làm thay đổi căn bản cách chúng ta sống, làm việc và phát triển.”
Dữ liệu số không chỉ là “dầu mỏ” của nền kinh tế mà còn là nền tảng để kiểm soát an ninh. Các cơ quan an ninh Hoa Kỳ như “National Security Agency” cũng thu thập dữ liệu số theo các nguyên tắc đạo đức do pháp luật quy định. Nhưng không có bất kỳ dấu hiệu nào cho thấy hệ thống dữ liệu phục vụ an ninh công cộng lại được chia sẻ cho doanh nghiệp tư nhân, có mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận. Ở các nước tiên tiến, doanh nghiệp tư nhân như Google, Facebook, Apple, Netflix phải tự thu thập dữ liệu khách hàng theo cách của họ.
Các nhà quan sát quốc tế đều chú ý tới danh sách các ông lớn, bà lớn thuộc khối tư nhân được chọn tham gia lãnh đạo Hiệp hội này với tư cách phó chủ tịch. Họ đến từ bất động sản như Sungroup, vàng bạc đá quý Phú Nhuận, tập đoàn Masan, FPT, Tập đoàn Nguyễn Hoàng. Bà Nguyễn Thị Phương Thảo của công ty Vietjet cũng tham gia Ban chấp hành Hiệp hội.
Thành phần lãnh đạo, chức năng và mục tiêu của “Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia” lại cho thấy có khả năng chia sẻ dữ liệu giữa nhà nước và các ông lớn, bà lớn của phía doanh nghiệp tư nhân. Trong thời đại “dữ liệu là dầu mỏ, là máu của nền kinh tế,” điều này sẽ tạo ra một bước ngoặt không chỉ về kinh tế mà cả về chính trị ở Việt Nam trong những năm sắp tới.
Đi theo mô hình Nga: “công an - tài phiệt trị”
Trao đổi với RFA, Luật sư Vũ Đức Khanh cho rằng Việt Nam đang đi theo mô hình Nga chứ không phải Trung Quốc. Ở Nga, sau khi Liên Xô sụp đổ hơn ba mươi năm trước, nhà nước không hoàn toàn tư nhân hóa nền kinh tế mà tạo ra một nhóm tài phiệt thân chính quyền (oligarchs).
Những tập đoàn này độc quyền khai thác tài nguyên, kiểm soát các ngành chiến lược như dầu mỏ, khí đốt, ngân hàng, viễn thông, truyền thông. Nhà nước không tự điều hành kinh tế mà giao quyền kiểm soát các lĩnh vực béo bở cho các doanh nghiệp thân cận, đổi lại họ phải trung thành với chính quyền. Luật sư Khanh chỉ ra sự tương đồng ở Việt Nam ngày nay, khi dữ liệu trở thành dầu mỏ:
“Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia có thể là bước đầu của quá trình này: Bộ Công an kiểm soát dữ liệu, nhưng sẽ giao khai thác cho một nhóm doanh nghiệp thân hữu. Ở Nga, Bộ An ninh Liên bang (FSB) và quân đội giữ quyền kiểm soát nền kinh tế thông qua các tập đoàn nhà nước và tài phiệt thân chính quyền. Các doanh nhân muốn làm giàu phải có quan hệ với giới an ninh và tuân theo chỉ đạo của Điện Kremlin. Việt Nam, Bộ Công an đang đi theo con đường này khi kiểm soát dữ liệu và trao quyền cho các doanh nghiệp sân sau.”
Nga có một hệ thống kinh tế đủ mở để phát triển công nghệ và thu hút đầu tư, nhưng đủ đóng để kiểm soát chính trị và đàn áp đối lập. Nga không ngăn cản doanh nghiệp lớn phát triển, nhưng khi một doanh nhân nào đó đe dọa quyền lực của Điện Kremlin, họ sẽ bị thanh trừng, ví dụ như vụ Mikhail Khodorkovsky hay hàng chục tỷ phú Nga bị chết một cách đáng ngờ sau khi cuộc chiến Ukraine nổ ra. Tương tự như vậy, trong bối cảnh khác, theo Luật sư Vũ Đức Khanh, ở Việt Nam, Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia có thể là công cụ để tạo ra một tầng lớp tài phiệt trung thành với Bộ Công an, tương tự cách Nga kiểm soát các “oligarchs” (một số ít những người nắm quyền lực kinh tế lớn nhất do gắn kết với thế lực chính trị.)
Tờ Nikkei Asia của Nhật Bản cũng có góc nhìn tương tự khi khẳng định, với cơ cấu lãnh đạo của Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia, gồm Bộ Công an và các ông lớn, bà lớn tư nhân khác, “Vingroup, FPT, Viettel và các công ty khác chung tay làm chủ ‘nguồn lực’ mới.”
Trao đổi với RFA, Giáo sư Nguyễn Văn Chữ, nguyên trưởng khoa Kinh tế Đại học Houston at Downtown phân tích theo cũng một góc nhìn đó. Việc một nhóm nhỏ các doanh nghiệp tư nhân có cơ hội tiếp cận với nguồn dữ liệu quốc gia do Bộ Công an quản lý sẽ dẫn đến họ có lợi thế tuyệt đối trên thị trường. Đó sẽ là một hình thức tham nhũng, khi mà hàng vạn doanh nghiệp tư nhân nhỏ lẻ khác không có cơ hội tiếp cận hoặc sử dụng tài nguyên đó. Ông nói:
“Vấn đề đặt ra là chính sách này không phải là tư hữu hóa. Dù làm gì đi nữa, Việt Nam cũng chỉ có bấy nhiêu công ty thôi. Còn hàng ngàn công ty tư nhân khác lại không có gì hết. Đó là hình thức “oligarchs” của Nga, tức là một nhóm nhỏ các công ty nắm quyền. Họ sẽ tham nhũng khủng khiếp. Ví dụ rõ nhất ở Nga là khi cuộc chiến Ukraine nổ ra, mới lộ ra là vũ khí Nga rất tồi tệ. Nó còn tạo ra những khó khăn khác nữa.
Mặt khác, các quyền chính trị vẫn còn thắt chặt và có thể đưa đến chế độ công an trị. Bởi vì họ đã nắm được hệ thống dữ liệu quốc gia này, họ sẽ nghĩ ra được các dự án kinh doanh khác nữa. Cơ hội tham nhũng mở ra rất là lớn cho các quan chức này.”
Mô hình Việt Nam / Nga khác Trung Quốc thế nào?
Trung Quốc kiểm soát dữ liệu thông qua các cơ quan nhà nước chuyên trách, không thông qua hiệp hội nghề nghiệp.
Thực vậy, ở Trung Quốc, Cục Quản lý Không gian mạng Trung Quốc (CAC) kiểm soát dữ liệu và internet. Hệ thống “Internet Plus” và hệ thống giám sát công dân do nhà nước trực tiếp điều hành. Các công ty công nghệ lớn như Alibaba, Tencent có thể phát triển mạnh, nhưng chính quyền Bắc Kinh luôn có quyền kiểm soát tuyệt đối. Khi một doanh nhân như Jack Ma vượt quá giới hạn, họ sẽ bị đàn áp ngay lập tức. Đó là sự khác biệt giữa Trung Quốc và Việt Nam, theo nhận định của Luật sư Vũ Đức Khanh. Sự khác biệt này sẽ tạo ra những thay đổi lớn ở Việt Nam trong tương lai gần.
Việt Nam rõ ràng theo mô hình Nga, vì nếu học theo mô hình Trung Quốc, chính quyền sẽ không cần lập một Hiệp hội kiểu này, mà sẽ trực tiếp thành lập một Cơ quan quản lý dữ liệu trực thuộc Chính phủ hoặc Đảng.
Trong mô hình Trung Quốc, lực lượng vũ trang chỉ làm nhiệm vụ an ninh, quốc phòng, không được phép nhúng tay vào nền kinh tế, không được kiểm soát tài nguyên có thể đem lại lợi ích kinh tế. Trong khi đó, theo Luật sư Vũ Đức Khanh, bằng việc thành lập Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia do Bộ Công an lãnh đạo và hàng loạt doanh nghiệp tư nhân đi theo, Việt Nam đã tạo cho Bộ Công an cơ hội lớn về mặt kinh tế:
“Trung Quốc không trao quyền kinh tế cho nhóm công an trị. Ở Trung Quốc, các tập đoàn kinh tế lớn vẫn nằm dưới sự kiểm soát của Đảng Cộng sản, chứ không phải Bộ Công an (phụ trách lực lượng cảnh sát) hay Bộ Quốc an (phụ trách tình báo, an ninh). Bộ Công an hay Bộ Quốc an Trung Quốc có quyền lực lớn nhưng không phải là trung tâm kiểm soát kinh tế. Tập đoàn nhà nước Trung Quốc như Sinopec, China Mobile, Baidu vẫn do hệ thống quản lý kinh tế của Đảng điều hành, chứ không phải công an.
Ở Việt Nam, Bộ Công an đang trở thành thế lực chính kiểm soát dữ liệu và nền kinh tế số, giống với mô hình của Nga hơn là Trung Quốc.”
Tình thế này sẽ dẫn tới điều gì? Nếu các doanh nghiệp tư nhân lớn của Việt Nam được quyền tiếp cận hệ thống dữ liệu quốc gia, họ có cơ hội đầu tư phát triển các lĩnh vực mới nổi như AI (trí tuệ nhân tạo), giúp Việt Nam thành công trong mục tiêu “chuyển đổi số.”
Nhưng đó chỉ là mặt tích cực của vấn đề. Mô hình “oligarchs”, tức một số ông chủ, bà chủ doanh nghiệp tư nhân độc quyền hưởng thụ nguồn lực quốc gia thông qua quan hệ chính trị có thể đem lại tăng trưởng trong ngắn hạn, nhưng kìm hãm đất nước trong dài hạn.
Tiến sỹ Nguyễn Huy Vũ từ Na Uy chia sẻ với RFA rằng việc một số doanh nghiệp có mặt trong ban lãnh đạo cơ quan quản lý dữ liệu quốc gia nó cho thấy một số doanh nghiệp có quyền nhiều hơn một số doanh nghiệp khác. Việc các doanh nghiệp này nằm trong ban quản lý sẽ dẫn đến xung đột lợi ích. Việc ra các quy định và chính sách sẽ có xu hướng làm lợi cho các doanh nghiệp này. Nó cũng cho thấy chính quyền quyết định dựa vào các doanh nghiệp này để lèo lái nền công nghiệp dữ liệu của quốc gia thay vì để họ tự cạnh tranh và thị trường quyết định vị trí của họ như trong các thể chế kinh tế thị trường.
Đồng tình với nhận xét này, Giáo sư Nguyễn Văn Chữ cũng nói với RFA:
“Thứ nhất, các doanh nghiệp tư nhân được tham gia vào mạng lưới này sẽ là những oligarchs, tạo ra cơ hội tham nhũng. Các oligarchs này sẽ không phát triển như những doanh nghiệp tư nhân thực sự. Họ trở thành sân sau của các quan chức. Tình huống này sẽ đưa Bộ Công an đến chỗ nắm luôn hệ thống dữ liệu của các công ty tư nhân. Họ có thể khuynh đảo nền kinh tế Việt Nam rất nhiều. Có thể, họ sẽ tăng trưởng nhanh trong một vài năm nhưng tôi nghĩ sự tăng trường này không thể bền vững.”