Tại sao một hiệp hội ngành nghề qui tụ hơn 100 thành viên, hầu hết là doanh nghiệp kinh doanh lúa gạo cung cấp cho thị trường nội địa cũng như xuất khẩu, lại bị chỉ trích nặng nề từ chính các doanh nghiệp và giới báo chí.
Phê phán của báo chí
Tiền Phong Online từ ngày 13/5 tới ngày 19/5 đã đưa lên mạng tới 4 bài viết, trích ý kiến của giới doanh nhân xuất khẩu gạo, để mổ xẻ những vụ ra lệnh ngừng ký hợp đồng xuất khẩu gạo và sốt gạo năm 2008, cũng như quyết định ngừng cho đăng ký hợp đồng xuất khẩu từ ngày 21/2 vừa qua rồi sau đó giải tỏa vào đầu tháng 5. Với báo điện tử Tiền Phong, chúng tôi ghi nhận những tựa bài như ‘Cần hạn chế quyền của VFA’ rồi ‘Giá gạo xuống VFA lại cho xuất’ hoặc ‘Chưa có chiến lược lâu dài cho ngành gạo’ hoặc bài khác như ‘ Có lúc gạo ta chui lủi sang Thái’. Ngoài Tiền Phong Online, Báo điện tử Lao Động cũng có bài viết ‘Đến lúc đại phẫu việc điều tiết xuất khẩu gạo’, Báo Diễn Đàn Doanh Nghiệp có bài ‘Chuyện lạ ở Hiệp Hội Lương Thực VN’ còn Thời Báo kinh Tế VN với bài ‘VFA chưa công khai minh bạch trong điều hành xuất khẩu gạo’. Những bài báo vừa nói đã được các báo điện tử khác đăng lại, tạo ra sự chú ý rộng rãi trong dư luận. Có thể nói chưa bao giờ Hiệp Hội Lương Thực VN lại hứng chịu mũi dùi dư luận nhiều như thế và bị cáo buộc phục vụ nhóm lợi ích, gây thiệt hại cho tầng lớp nghèo nhất là nông dân.
Lạm quyền
Một chuyên gia gần gũi với hạt lúa và người nông dân, TS Lê Văn Bảnh Viện trưởng Viện lúa vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long đã đưa ra nhận định:
“Tất nhiên Hiệp Hội Lương Thực cũng có chức năng nhiệm vụ của nó, hiện nay ông này nắm nhiều quyền lực quá, báo chí ở VN nói ông này lạm quyền. Nghĩa là có những chức năng không ai phân công cho ông này, Hiệp Hội là chỉ để giúp đỡ, hỗ trợ cho các doanh nghiệp, rồi hỗ trợ vấn đề dự đoán dự báo giá cả, lúc nào buôn bán được hỗ trợ người ta. Nhưng ở đây Hiệp Hội lại đứng ra ký hợp đồng, đứng ra buôn bán, chuyện này là sai về tổ chức chức năng nhiệm vụ. Nếu đã sai như vậy, có lúc có quyền trong tay người ta sẽ tìm cách tận dụng quyền đó thành ra ảnh hưởng tới nhiều vấn đề khác. Hôm vừa rồi họp ở đồng bằng sông Cửu Long cũng phân tích cái này, mấy anh nói có hướng chuyển sang Bộ Công Thương làm, chứ Hiệp Hội sẽ không làm chuyện này nữa. Ý hôm họp là như vậy, thực tế không biết thế nào, thực chất đây là nhiệm vụ của Bộ Công Thương không phải của Hiệp Hội.”
Hiệp Hội là chỉ để giúp đỡ, hỗ trợ cho các doanh nghiệp, rồi hỗ trợ vấn đề dự đoán dự báo giá cả, lúc nào buôn bán được hỗ trợ người ta. Nhưng ở đây Hiệp Hội lại đứng ra ký hợp đồng, đứng ra buôn bán, chuyện này là sai về tổ chức chức năng nhiệm vụ.
TS Nguyễn Quang A
Trở lại bài ‘ Cần hạn chế quyền của VFA’ trên Tiền Phong Online ngày 12/5/2009. Tờ báo dẫn nhập, giám đốc một doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu gạo ở khu vực phía Nam, kiến nghị cần sớm hạn chế quyền lực của VFA, vốn bị xem là quá lớn và đang gây thiệt hại khôn lường cho hàng triệu nông dân cũng như hoạt động xuất khẩu gạo của VN. Tiền Phong Online trích lời ông Phạm Vỹ Bền, giám đốc công ty cổ phần Tháp Sơn nhận xét là, trong 15 năm trở lại đây, VN đã xảy ra hai cơn sốt gạo. Đầu tiên năm 1998 do thời tiết nhiều nước mất mùa, gây nên cơn sốt gạo trong khu vực, giá gạo tăng từ 200 USD/tấn lên 290 USD/tấn bán theo điều kiện FOB giao hàng lên tàu cảng TPHCM. Tháng 5/1998, có quyết định ngừng xuất khẩu gạo, lúc đó giá gạo trong nước giảm từ 3.900 đồng còn 2.300 đ/kg. Một số doanh nghiệp kinh doanh gạo ở đồng bằng sông Cửu Long bị tổn thất lớn do lúa mua giá cao, đến khi được xuất khẩu trở lại thì cơ hội bán giá cao không còn nữa, giá trên thị trường thế giới trở về mức cũ 200USD/tấn. Ông Bền tiếp lời trên báo điện tử Tiền Phong là 10 năm sau, tháng 3/2008, lại có lệnh tạm ngưng xuất khẩu gạo, mà nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ công văn của ông Trương Thanh Phong, Chủ tịch Hiệp Hội Lương Thực VN đề nghị bộ NN-PTNT, Bộ Công thương và Thủ tướng chính phủ cho ngừng ký hợp đồng xuất khẩu gạo. Theo lời ông Phạm Vỹ Bền công văn đề nghị vừa nói là để Tổng Công Ty Lương Thực Miền Nam nơi ông Phong đồng thời là Tổng giám đốc tránh bị lỗ vì đã ký bán gạo 25% tấm với giá thấp. Ông Bền quả quyết trên Tiền Phong Online rằng, công văn của ông Phong gởi các cơ quan quản lý của Nhà nước xuất phát từ quyền lợi cục bộ của Tổng Công ty Lương Thực Miền Nam chứ không phải vì lý do khác được lý giải sau đó. Chúng tôi xin thêm rằng, khi có lệnh ngừng xuất khẩu cuối tháng 3, giá lúa trong nước tất nhiên sẽ giảm mạnh, thu mua gạo lúc đó sẽ được giá hạ.
Về cơn sốt gạo hồi tháng 4/2008, ông Bền nói đó là cơn sốt ảo, người dân tưởng rằng vựa lúa vùng đồng bằng sông Cửu Long đã cạn kiệt, giữa lúc giá gạo thế giới tăng đột biến và các thông tin không đúng về tình hình tồn kho lúa gạo trong nước và cung cầu gạo trên thế giới. Ông Bền nói rằng lúc đó Tổng Công Ty Lương Thực Miền Nam đã mua và nhập kho 700 ngàn tấn gạo. Nếu số liệu tồn kho này được thông tin trung thực thì cơn sốt gạo tháng 4/2008 khó xảy ra.
Ông Phạm Vỹ Bền quả quyết trên Tiền Phong Online rằng, công văn của ông Phong gởi các cơ quan quản lý của Nhà nước xuất phát từ quyền lợi cục bộ của Tổng Công ty Lương Thực Miền Nam chứ không phải vì lý do khác được lý giải sau đó.
Chúng tôi xin được thêm rằng, tất cả các lệnh ngừng ký hợp đồng xuất khẩu đều xuất phát từ chính phủ, tuy nhiên đều do ý kiến đề nghị của Hiệp Hội Lương Thực VN thông qua Tổ Điều Hành Xuất Khẩu Gạo thuộc chính phủ. Điều này dễ hiểu vì trong Hiệp Hội Lương Thực VN với hơn 100 thành viên, thì 2 thành viên lớn nhất là Tổng công ty Lương Thực Miền Nam và Miền Bắc, 2 ông lớn Nhà nước này chi phối tới 61% tổng lượng gạo xuất khẩu của cả nước, phần còn lại mới thuộc về các doanh nghiệp khác.
Sau này trước quốc hội, thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng nhìn nhận quyết định ngừng ký hợp đồng xuất khẩu, lúc giá gạo thế giới lên cao đã gây ra những hậu quả nghiêm trọng, tuy nhiên ông cho biết là các bộ ngành đã đưa ra dự báo sai về an ninh lương thực. Theo các bài báo của Tiền Phong Online, Hiệp Hội Lương Thực VN là cội nguồn của những quyết định làm thiệt hại 400 triệu đô la, nông dân khốn khó vì lúa hè thu 2008 được mùa nhưng bán không được.
Sang năm 2009, quyết định đóng khung lượng gạo xuất khẩu 6 tháng đầu năm ngay từ cuối tháng 2 của Hiệp Hội Lương Thực VN một lần nữa làm nhiều doanh nghiệp mất cơ hội bán hàng, dù đã ký được hợp đồng.
Vì lợi ích của nhóm?
Một chuyên gia độc lập về nghiên cứu chính sách ở Hà Nội, TS Nguyễn Quang A đã nhận định về vấn đề này:
“Ở đây tôi e rằng có những nhóm lợi ích họ có ảnh hưởng gì đó đến chuyện chính sách chăng? Bởi vì nhiều khi người ta nhìn cái lợi ích của một số công ty hơn lợi ích của hàng chục triệu nông dân. Có lẽ nông dân phải nên tập hợp lại bằng kiểu gì đó, để bản thân người sản xuất có thể có tiếng nói xứng đáng hơn trong chuyện xuất khẩu. Để lập lại một sai lầm cũ, tôi nghĩ điều ấy rất là đáng tiếc.”
Ở đây tôi e rằng có những nhóm lợi ích họ có ảnh hưởng gì đó đến chuyện chính sách chăng? Bởi vì nhiều khi người ta nhìn cái lợi ích của một số công ty hơn lợi ích của hàng chục triệu nông dân.
TS Nguyễn Quang A
Trên Tiền Phong Online, doanh nhân xuất khẩu gạo Phạm Vỹ Bền đưa ra những đề nghị đáng chú ý như, chính phủ không nên giao quyền quá lớn cho Hiệp Hội Lương Thực VN. Bộ NN-PTNT,Bộ Công thương nếu muốn kiểm soát lượng gạo tồn kho trong các doanh nghiệp, chỉ cần số liệu từ Trung tâm thông tin tín dụng ngân hàng Nhà nước thì sẽ biết được các doanh nghiệp vay bao nhiêu tiền để mua gạo. Ông Bền kiến nghị các vị lãnh đạo chính phủ, cơ quan truyền thông báo chí cân nhắc kỹ và loại bỏ bốn từ ‘ an ninh lương thực’ra khỏi hoạt động sản xuất, xuất khẩu gạo vì theo ông lúa gạo chứ không phải nguyên liệu hóa thạch. Chỉ sau ba tháng gieo trồng VN đã có vụ lúa mới để thu hoạch. Ông Bền nhấn mạnh rằng, loại bỏ nhóm từ an ninh lương thực, cũng để tránh một số người lợi dụng thuật ngữ này để thao túng thị trường xuất khẩu gạo VN. Việc điều hành xuất khẩu gạo nên đi theo hướng của Thái Lan, tức là chính phủ cử cơ quan chuyên trách mua lúa gạo dự trữ khi thị trường lúa gạo hạ nhiệt cục bộ, và trao quyền điều hành xuất khẩu gạo cho Bộ Công Thương.
Trong số những bài báo đặt vấn đề về vai trò của Hiệp Hội Lương Thực VN, Báo Diễn Đàn Doanh Nghiệp có bài ‘Chuyện lạ ở Hiệp Hội Lương Thực VN’, nhà báo cho rằng, thông thường các Hội, Hiệp Hội được lập ra theo nguyện vọng chung của các doanh nghiệp. Thế nhưng Hiệp Hội Lương Thực VN lại bị chính các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực của mình đề nghị hạn chế quyền hành của hội này. Sau khi nêu ra tiêu chí hoạt động của Hiệp Hội Lương Thực VN, vốn dĩ là một tổ chức ngành nghề, tờ báo cho rằng quyền hạn của VFA đang bị xem là quá lớn và đang gây thiệt hại khôn lường cho hàng triệu nông dân cũng như hoạt động xuất khẩu gạo của VN. Tờ báo đặt vấn đề khung pháp lý cho hoạt động của các hội còn bất cập, do chưa có cơ sở pháp lý hoàn thiện, nên chỉ có thể trông chờ vào sự công tâm của chính những người lãnh đạo Hội, Hiệp Hội trong công tác điều hành.
Nếu xem đây là một chiến dịch phê phán Hiệp Hội Lương Thực VN, thì quả là ngạc nhiên vì không thấy các báo có dòng nào cho người bị phê bình là ông Trương Thanh Phong và Hiệp Hội Lương Thực VN có cơ hội phản biện. Dẫu sao cũng phải nhìn nhận rằng Hiệp Hội có vai trò nhất định, khi đưa VN vào danh sách 3 nước xuất khẩu gạo nhiều nhất thế giới.