អស់រយៈពេល ៤០ឆ្នាំមកហើយដែលរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរដឹកនាំដោយលោកប្រធានាធិបតី លន់ នល់ បានដួលរលំដោយសារស្នាដៃក្រុមខ្មែរក្រហម។ ក្រុមអតីតយោធារបស់របប លន់ នល់ ដែលនៅរស់រានមានជីវិតខ្លះ នៅតែនឹកឃើញពេលក្រុមខ្មែរក្រហមបានគ្រប់គ្រងអំណាចដោយភាពឃោរឃៅ ហើយទាញប្រទេសទាំងមូលឲ្យធ្លាក់ទៅក្នុងរបបនរកអវីចីស្ទើររករបបណាឲ្យដូចបាន។
អតីតកងទ័ពនៃរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរដែលកំពុងរស់នៅឯនាយសមុទ្រ បានបង្ហាញភាពសោកស្ដាយទាំងមិនអស់ចិត្តថា សង្គ្រាមដែលនាំឲ្យរបប លន់ នល់ ដួលរលំនោះ គឺដោយសារសង្គ្រាមចិត្តសាស្ត្រ ឬសង្គ្រាមនយោបាយប៉ុណ្ណោះ។
អតីតកងទ័ពនៃរបប លន់ នល់ ភាគច្រើននិយាយដូចៗគ្នាថា ការដួលរលំនៃរបប លន់ នល់ បានធ្វើឲ្យពលរដ្ឋខ្មែររងទុក្ខវេទនាធ្លាក់ដុនដាប ហើយប្រទេសរងការបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីរហូតមកទល់សព្វថ្ងៃនេះ។
ពីទីក្រុងហ្វីឡាឌែលហ្វៀ (Philadelphia) រដ្ឋភែនស៊ីលវែនញ៉ា (Pennsylvania) សហរដ្ឋអាមេរិក លោក ជុំ គិរី វ័យ ៦២ឆ្នាំ បានបន្ទោសនយោបាយថ្នាក់លើដែលធ្វើឲ្យរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរចាញ់សង្គ្រាមក្នុងឆ្នាំ១៩៧៥៖ «ចំពោះខ្ញុំផ្ទាល់ខ្ញុំយល់ថា ការដែលយើងចាញ់សង្គ្រាមខ្មែរក្រហម គឺមិនមែនចាញ់ដោយសារកម្លាំងទ័ពទេ។ យើងចាញ់សង្គ្រាមខ្មែរក្រហម គឺដោយសារសង្គ្រាមចិត្តសាស្ត្រ ពីព្រោះថា នៅពេលខ្មែរក្រហមវាយសម្រុកចូលដល់ទីក្រុងភ្នំពេញទូទាំងប្រទេសហ្នឹង ខ្ញុំមើលទៅកម្លាំងកងទ័ពនៅមិនទាន់ខ្សោយនៅឡើយទេ ជាពិសេសពួកភូមិភាគខាងលិចនៃប្រទេសកម្ពុជា។ ហើយទាំងពលរដ្ឋ ទាំងកងទ័ពជាតិ មានកំហឹងនឹងកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងពួកកុម្មុយនីស្តយួន ចូលឈ្លានពានទឹកដីខ្មែរយើង»។
របបសាធារណរដ្ឋខ្មែរប្រកាសជាផ្លូវការនៅថ្ងៃទី៩ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧០។ របបនេះដឹកនាំដោយលោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ ជារដ្ឋាភិបាលយោធាដែលគាំទ្រដោយសហរដ្ឋអាមេរិក បន្ទាប់ពីការធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ ពីអំណាចនៅថ្ងៃទី១៨ មីនា ក្នុងឆ្នាំ១៩៧០។ មូលហេតុដែលនាំឲ្យមានការធ្វើរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៧០ នេះ ដោយសារសម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ បានគាំទ្រសកម្មភាពកងទ័ពវៀតណាមខាងជើងក្នុងបូរណភាពទឹកដីកម្ពុជា។ មូលហេតុធំមួយទៀត គឺដោយសារគោលនយោបាយអព្យាក្រឹត្យមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធរបស់សម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ នៅពេលនោះ បានបកប្រឆាំងជាមួយគោលនយោបាយរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក វិញ។
នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ កងទ័ពខ្មែរក្រហមបានផ្ដួលរំលំរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែររបស់ លោក លន់ នល់ វិញនៅខណៈសហរដ្ឋអាមេរិក បញ្ឈប់ជំនួយយោធា និងថវិកាដើម្បីបន្តធ្វើសង្គ្រាមជាមួយក្រុមខ្មែរក្រហម។
លោក ជុំ គិរី បន្តថា កងទ័ពរបស់ លោក លន់ នល់ បានដាក់អាវុធចុះនៅពេលនោះ ដោយសារសម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ បានប្រកាសថា ខ្មែរមិនត្រូវសម្លាប់ខ្មែរគ្នាឯងនោះឡើយ ប៉ុន្តែអ្វីលើសពីការគិតរបស់លោកនោះ គឺក្រុមខ្មែរក្រហមចាប់ផ្ដើមជម្លៀសពលរដ្ឋពីទីក្រុងទៅជនបទ ដោយបន្លាចថា ទាហានអាមេរិកនឹងទម្លាក់គ្រាប់បែកក្រោយពីពួកគេយកបានទីក្រុងភ្នំពេញ និងបណ្ដាខេត្តផ្សេងៗទៀតរួចហើយនោះ៖ «ខ្ញុំយល់ថា នៅពេលដែលខ្មែរក្រហមចូលដល់ទីក្រុងភ្នំពេញហើយ ដូចជាមិនយូរទេ ខ្មែរក្រហមបានប្រកាសឲ្យពលរដ្ឋនៅតាមភូមិ នៅតាមខេត្តហ្នឹងចេញជាបន្ទាន់ គឺចេញពីស្រុកភូមិ ដើម្បីទៅព្រៃភ្នំតាមវាលតាមស្រែហ្នឹង ពីព្រោះគេប្រើពាក្យថា បើមិនចេញទេនោះ កប៉ាល់ហោះអាមេរិកាំង នឹងមកទម្លាក់គ្រាប់បែក។ ប៉ុន្តែមានពលរដ្ឋ និងកងទ័ពមួយចំនួនធំ គឺយើងមិនជឿទេ ប៉ុន្តែបើគេភ្ជង់យើង ហើយស្រែកឲ្យយើងទៅហើយ គឺយើងត្រូវតែទៅ»។
កងទ័ពរបស់ លោក លន់ នល់ ក្នុងរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរពីឆ្នាំ១៩៧០ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៥ មានចំនួន ២សែន ៥ម៉ឺននាក់។ កងទ័ពទាំងនេះ ភាគច្រើនបានស្លាប់ក្នុងរបបវាលពិឃាតខ្មែរក្រហម ខ្លះនៅរស់រានមានជីវិត ហើយខ្លះបានភៀសខ្លួនចេញទៅក្រៅប្រទេស។ រហូតមកទល់ពេលនេះ គេនៅមិនទាន់ដឹងអំពីចំនួនពិតប្រាកដថា តើកងទ័ពរបស់របបសាធារណរដ្ឋខ្មែរបានស្លាប់បាត់បង់ជីវិតប៉ុន្មាននាក់នោះឡើយ?
អតីតអ្នកយកព័ត៌មាន ឌឹ ញីវយ៉ក ថែមស៍ (The New York Times) ម្នាក់ លោក ស៊ិដនី ឆាន់ប៊ើក (Sydney Schanberg) ដែលបានទៅយកព័ត៌មានក្នុងសង្គ្រាមកម្ពុជា ក្នុងទសវត្សឆ្នាំ១៩៧០ ជាពិសេសនៅក្នុងថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ ពេលកងទ័ពខោអាវខ្មៅវាយចូលកាន់កាប់ទីក្រុងភ្នំពេញ។ លោកបានធ្វើជាសាក្សីនៅសាលាក្ដីខ្មែរក្រហមក្នុងសំណុំរឿង០០២ ដោយលើកឡើងថា ក្នុងពេលខ្មែរក្រហមចូលដល់ភ្នំពេញភ្លាម ពួកគេបានចោទមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់នៃរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរចំនួន ៧រូប ថាជាជនមហាក្បត់ជាតិ។ មនុស្សទាំង ៧នាក់នោះរួមមាន ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ សិរិមតៈ ថ្នាក់ដឹកនាំកំពូលទីពីរ លោក លន់ នល់ ដែលខ្មែរក្រហមចោទថា រួមគំនិតក្បត់ធ្វើរដ្ឋប្រហារ លោក ឡុង បូរ៉េត នាយករដ្ឋមន្ត្រី លោក ចេង ហេង អតីតប្រធានរដ្ឋ លោក អ៊ិន តាំ មេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ លោកឧត្ដមសេនីយ៍ លន់ នន់ មេចារកិច្ចកំពូលដែលត្រូវជាប្អូនប្រុសបង្កើត លោក លន់ នល់ លោកឧត្ដមសេនីយ៍ផ្កាយមាសបី សុស្ដែន ហ្វ៊ែរណងដេស អគ្គមេបញ្ជាការកងទ័ពសាធារណរដ្ឋខ្មែរ។
នៅក្នុងលិខិតបណ្ដាំចុងក្រោយរបស់ លោក លន់ នល់ មុនពេលលោកចាកចេញពីកម្ពុជា ទៅកាន់សហរដ្ឋអាមេរិក នៅថ្ងៃទី១ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ បានសរសេរថា លោកបានរងនូវសម្ពាធយ៉ាងខ្លាំងក្នុងការបញ្ចប់សង្គ្រាមនៅកម្ពុជា។ លោកសរសេរថា លោកសោកស្ដាយចំពោះការធ្លាក់ចុះនៃរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ដែលបណ្ដាលឲ្យលោកបាត់បង់កូន ប្អូនប្រុស និងប្អូនស្រីរបស់លោក និងប្រជាជាតិទាំងមូល។
នៅពេលរបបរបស់លោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ ដួលរលំទៅ ពេលនោះកូនប្រុសម្នាក់របស់លោកឈ្មោះ លន់ រិទ្ធិ មានអាយុ ១៣ឆ្នាំនៅឡើយ ដែលកំពុងរៀនសូត្រក្នុងរដ្ឋម៉ារីឡែន (Maryland)។ ឥឡូវនេះ លន់ រិទ្ធិ មានអាយុ ៥៣ឆ្នាំហើយ។ ពីទីក្រុងហ្វីឡាឌែលហ្វៀ លោកបានរៀបរាប់ត្រួសៗប្រាប់វិទ្យុអាស៊ីសេរី ថា លោកមានក្តីរន្ធត់ជាខ្លាំង និងអស់សង្ឃឹមពេលបានដឹងអំពីការដួលរលំនៃរបបដឹកនាំក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ឪពុកលោក តាមបណ្ដាញសារព័ត៌មាន៖ «ខ្ញុំដឹងថា ស្រុកខ្មែរបានធ្លាក់ ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនបានដឹងថាមកពីមូលហេតុអ្វីទេ។ គ្រាន់តែឃើញនៅក្នុងព័ត៌មានស្រាប់តែឃើញខ្មែរក្រហមចូល ទាហានដាក់កាំភ្លើងចុះ ប្រជាពលរដ្ឋអរណាស់ សប្បាយណាស់ រួចហើយក៏វាស្ងាត់ទៅ ស្ងាត់មួយរយៈខ្លីទៅ ស្រាប់ហើយឮសូរថា ឥឡូវស្រុកខ្មែរគេចាប់ផ្តើមដេញមនុស្សចេញពីក្រុងពីភូមិទាំងអស់។ រួចហើយឮសូរថាមានសម្លាប់ទៀត ហើយបិទព្រំដែនហ្នឹងជិតអស់ គ្មានបរទេសណាអាចចេញចូលយកព័ត៌មានបានទេ»។
លោកបន្តថា ប្រសិនរបបឪពុករបស់លោកមិនដួលរលំទេ នោះកម្ពុជា មិនដុនដាបរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះឡើយ។
របបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ឬរបបខ្មែរក្រហម បានសម្លាប់មនុស្សរាប់លាននាក់ ប៉ុន្តែមានប្រភពខ្លះអះអាងថា ចំនួនមនុស្សស្លាប់ក្នុងរបបនេះមានជិត ២លាននាក់ ហើយប្រភពផ្សេងទៀតអះអាងថា ជិត ៣លាននាក់។ របបវាលពិឃាតនេះបានសម្លាប់មនុស្សមិនរើសមុខ មិនរើសវ័យ មិនរើសជនជាតិ ឬវណ្ណៈ ដែលអ្នកទាំងនោះរួមមាន សែរាជវង្ស មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាល កងទ័ពរបស់ លោក លន់ នល់ គ្រូបង្រៀន បញ្ញវន្ត កូនក្មេងទើបនឹងកើត រហូតដល់ពលរដ្ឋសាមញ្ញ។ រាល់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញ ទីក្រុងត្រូវបានទុកចោលឲ្យក្លាយជាទីក្រុងខ្មោច ហើយប្រជាជនត្រូវបានជម្លៀសទៅធ្វើការយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ និងបង្អត់អាហារនៅជនបទ។
ក្រោយពីកងទ័ពខ្មែរក្រហមវាយដណ្ដើមបានទីក្រុងភ្នំពេញភ្លាម សម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ បានប្រកាសពីទីក្រុងប៉េកាំង មកថា ជ័យជម្នះរបស់កងទ័ពកុម្មុយនីស្តខ្មែរក្រហម គឺជាជ័យជម្នះដ៏អស្ចារ្យក្នុងទំព័រប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់កម្ពុជា។
អតីតយោធានៃរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរម្នាក់ទៀត លោក ឃួន ថោងស៊ី មានប្រសាសន៍ថា ទឹកចិត្តអ្នកប្រយុទ្ធនៅពេលនោះមិនបានចុះចាញ់ក្រុមខ្មែរក្រហមនោះទេ ប៉ុន្តែការចុះចាញ់នោះ គឺដោយសារនយោបាយប៉ុណ្ណោះ ហើយម្យ៉ាងទៀត ដោយសារអាមេរិក បានយក លោក លន់ នល់ ចេញពីប្រទេសថែមទៀត៖ «គឺថាការតស៊ូរបស់យើង គឺយើងធ្វើការអត់មានឈប់ឈរទេ។ ហើយក៏គ្មានចិត្តរួញរាដែរ ជាពិសេសដែលខ្ញុំធ្វើការខាងឧទ្ធម្ភាគចក្រហ្នឹង គឺធ្វើការផ្ទាល់ជាមួយកងទ័ពជើងគោក។ ហើយបានទៅជួយកងទ័ពជើងគោកហ្នឹងរាល់ថ្ងៃរាល់វេលា ឃើញថាទឹកចិត្តកងទ័ពហ្នឹងដូចជាមិនខ្លាចញញើតទេ។ ប៉ុន្តែធ្វើយ៉ាងម៉េចបើយើងទទួលជំនួយរដ្ឋាភិបាលអាមេរិកាំង ហើយជាពិសេសគេយកលោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ ចេញក្រៅបាត់ទៅទៀត។ យើងបាត់មេមួយដែលជាអ្នកដើមចមនៃរបបសាធារណរដ្ឋ ហើយគេឲ្យលោកចេញ ហើយបន្ទាប់មកគេកាត់ជំនួយ ហើយអាហ្នឹងវាគ្មានមធ្យោបាយអ្វីដែលត្រូវតស៊ូក្រៅហ្នឹងទៀតទេ»។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លោកមានការសោកស្ដាយដែលកងទ័ពនៃរបបសាធារណៈខ្មែរមិនបានប្រយុទ្ធការពារប្រទេសដល់ដំណាក់កាលចុងក្រោយ។
អតីតរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងព័ត៌មាន នៃរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ លោក ឆាង សុង មានប្រសាសន៍ថា ការដែលសហរដ្ឋអាមេរិក យក លោក លន់ នល់ ចេញពីប្រទេស ដោយយកលេសថាដើម្បីសន្តិភាពនៅកម្ពុជា នោះ វាដូចជាការដាក់ប្រជាជាតិទាំងមូលលើជើងពានថ្វាយដល់ពួកកុម្មុយនីស្តអ៊ីចឹង។ លោកបន្តថា សហរដ្ឋអាមេរិក សម្រេចចិត្តខុសក្នុងការបញ្ឈប់សង្គ្រាមនៅកម្ពុជា ដែលបណ្ដាលឲ្យប្រទេសមួយនេះធ្លាក់ក្នុងរបបប្រល័យពូជសាសន៍៖ «រួចអាមេរិកាំងគេយល់ថា ប្រសិនបើដក លន់ នល់ ចេញទៅវាធ្វើឲ្យម្ខាងទៀតហ្នឹងមានកម្លាំងឈប់ច្បាំង ដូចជាខាង សីហនុ ខ្មែរក្រហមអីអ៊ីចឹងទទួលធ្វើសន្តិភាពជាមួយ។ ពីព្រោះតាំងពីដើមមក ពួកខាងហ្នឹងគេអត់ដែលទទួលធ្វើសន្តិភាពជាមួយ អត់ទទួលចរចា ដល់ពេល លោក លន់ នល់ ចេញទៅក៏អត់ទទួលចរចាដដែល គឺវៃទាល់តែឈ្នះ។ អាហ្នឹងជាយុទ្ធសាស្ត្ររបស់អាមេរិកាំង បើដក លន់ នល់ ទៅ ពួកម្ខាងទៀតគឺសំខាន់បំផុត គឺពួក សីហនុ សុខចិត្តចរចា ហើយតែពួកខាង សីហនុ ចរចា ពួកខ្មែរក្រហមវាត្រូវទៅតាមហើយ។ ប៉ុន្តែវាអត់អ៊ីចឹងឯណា ដល់ដក លន់ នល់ ចេញទៅវារឹតតែខ្លាំងទៅទៀត ខុសទទេ»។
លោកបន្តថា លោក លន់ នល់ បានសុំជំនួយយោធាពីសហរដ្ឋអាមេរិក ចំនួន ២២២លានដុល្លារ ដើម្បីបន្តច្បាំងរយៈពេល ៧ខែប៉ុណ្ណោះ គឺពីខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៧៥ ប៉ុន្តែសភាសហរដ្ឋអាមេរិក បានបដិសេធចំពោះជំនួយនេះ ហើយដែលធ្វើឲ្យរបបសាធារណរដ្ឋទាំងមូលដួលរលំ។ ទាហានរបស់របបនេះ ភាគច្រើនត្រូវក្រុមកងទ័ពខ្មែរក្រហមកាប់សម្លាប់ស្ទើរគ្មានសល់។ ការដួលរលំនៃរបបលោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ នៅស្របពេលដែលសភាសហរដ្ឋអាមេរិក រងសម្ពាធពីមហាជនឲ្យបញ្ចប់សង្គ្រាមនៅឥណ្ឌូចិន ជាពិសេស គឺសង្គ្រាមវៀតណាម។ ប្រការនេះហើយ ដែលនាំឲ្យសភាសហរដ្ឋអាមេរិក ត្រូវសម្រេចចិត្តឈប់ផ្តល់ជំនួយយោធាដល់រដ្ឋាភិបាល លោក លន់ នល់ ដែលជាសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់អាមេរិកនោះ ក្នុងគោលបំណងសន្តិភាព និងស្ដារស្ថិរភាពនយោបាយក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក ប៉ុន្តែវាជាការជះឥទ្ធិពលអាក្រក់ដល់កម្ពុជា។
លោក ឆាង សុង បន្តថា សន្តិភាពនៅអាមេរិក ជាឋាននរកនៃការសម្លាប់រង្គាលនៅកម្ពុជា៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖
ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។