កាលពី៤៦ឆ្នាំមុន ភ្លាមៗក្រោយចប់ពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មី គឺនៅថ្ងៃ១៧ មេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ កងទ័ពកុម្មុយនីស្តខ្មែរក្រហមបានវាយលុកចូលដល់ក្រុងភ្នំពេញ ផ្តួលរំលំរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែររបស់សេនាប្រមុខ លន់ នល់។ ក្រុមខ្មែរក្រហមបានបង្កើតរបបដឹកនាំថ្មី ដោយដាក់ឈ្មោះថា កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ហើយក្នុងរបបនេះពលរដ្ឋជិត២លាននាក់ បានបង់ជីវិត។ អតីតជនរងគ្រោះក្នុងរបបខ្មែរក្រហមរំឭកថា ពួកគាត់ចងចាំមិនភ្លេចទេ អំពីស្រមោលអតីតកាលដ៏ឈឺចាប់ និងអំពាវនាវឱ្យអ្នកនយោបាយ និងអ្នកដឹកនាំប្រទេសបច្ចុប្បន្ន កុំចាត់ទុកខ្មែរដូចគ្នាជាសត្រូវ ហើយត្រូវពង្រីកសាមគ្គីជាតិ និងឯកភាពជាតិ ដើម្បីកុំឱ្យរឿងរ៉ាវប្រវត្តិសាស្ត្រអាក្រក់មួយនេះ កើតឡើងម្តងទៀត។
ប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួននៅរាជធានីភ្នំពេញ ទំនងជាកំពុងព្រួយបារម្ភអំពីជីវិត និងជីវភាពរស់នៅ ដោយសារតែការរីករាលដាលនៃជំងឺកូវីដ-១៩ និងការបិទទីក្រុងទាំងមូលនៅពេលនេះ។ ប៉ុន្តែកាលពី៤៦ ឆ្នាំមុនវិញ នេះគឺជាពេលវេលាចលាចលខ្លាំងបំផុត ដោយសារតែការមកដល់នៃកងទ័ពខ្មែរក្រហមចូលក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ។
ពលរដ្ឋខ្លះនៅតែចងចាំព្រឹត្តិការណ៍ថ្ងៃ១៧ មេសា ១៩៧៥ ដដែល ទោះបីជាវាបានកន្លងហួសទៅរយៈពេលជាង៤ ទសវត្សរ៍ទៅហើយក្តី។ មូលហេតុ គឺដោយសារព្រឹត្តិការណ៍នោះជារបត់នយោបាយដ៏សំខាន់ ដែលនាំឱ្យទៅរកការកាប់សម្លាប់ និងការបាត់បង់ជីវិតពលរដ្ឋខ្មែររាប់លាននាក់។
អតីតជនរងគ្រោះក្នុងរបបខ្មែរក្រហម និងបច្ចុប្បន្នជាមន្ត្រីសម្របសម្រួលអង្គការលីកាដូ ប្រចាំខេត្តស្វាយរៀង លោក នុត បូពិណ្ណារ័ត្ន ថ្លែងថា ព្រឹត្តិការណ៍កាលពី៤៦ឆ្នាំមុននៅ តែដក់ជាប់ក្នុងអារម្មណ៍របស់លោកជានិច្ច។ លោករំឭកឡើងវិញថា នៅឆ្នាំ១៩៧៥ លោក កំពុងមានវ័យជំទង់ រស់នៅតំបន់បុរីកីឡា។ លោកបន្តថា ដំបូងឡើយ អ្នករស់នៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញភាគច្រើនបានចេញពីផ្ទះលើកទង់ជ័យស និងទទួលស្វាគមន៍កងទ័ពខ្មែរក្រហម ព្រោះគិតថា សង្គ្រាមរវាងកងទ័ពសាធារណរដ្ឋខ្មែរ និងកងទ័ពកុម្មុយនិស្តខ្មែរក្រហមរយៈពេល ៥ឆ្នាំ ពីឆ្នាំ១៩៧០ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៥ បានបញ្ចប់ និងនាំសេចក្ដីសុខសាន្តត្រាណចាប់ពីពេលនោះ៖ « មុននឹងបែកនេះគឺអ្នកភ្នំពេញ ដេកតែក្នុងត្រង់សេទេ ព្រោះមានគ្រាប់ផ្លោងរាល់ថ្ងៃ ដូច្នេះមានការលំបាក ហើយជំនាន់ លន់ នល់ នោះ ងាកផ្ទុះគ្រាប់បោកគ្រាប់បែកតាមផ្សារអីចឹង អស្ថិរភាព ហើយកាលនោះយើងលឺថា កងទ័ព ខ្មែរក្រហមជាកងទ័ពរបស់សម្តេច សីហនុ អីចឹង ដូច្នេះពេលបែកទៅនរណាមិនអរ។ ដំបូងគេអត់ទាន់ប្រកាសឱ្យយើងចេញទេ ដូច្នេះយើងសប្បាយចិត្តទៅ។ ៤ថ្ងៃក្រោយមកទើបបានគេប្រកាសឱ្យយើងចេញពីផ្ទះ ទៅខេត្តណាទៅៗ ហើយរយៈពេលកន្លះខែគេឱ្យមកវិញហើយ គេបោសសម្អាតទីក្រុងភ្នំពេញ»។
លោករៀបរាប់បន្តថា ការរំពឹងទុកនេះមានរយៈពេលខ្លីបំផុត ហើយមនុស្សម្នាក៏ចាប់ផ្តើមមានទុក្ខក្រៀមក្រំនិងភិតភ័យវិញ ក្រោយពេលកងទ័ពខ្មែរក្រហម បង្ខំឱ្យចាកចេញពីទីក្រុងភ្នំពេញ។ លោក ថា តាមដងវិថីនានាក្នុងក្រុងភ្នំពេញបានកកកុញទៅដោយមនុស្សប្រជ្រៀតគ្នាចាកចេញពីទីលំនៅ។គ្រួសាររបស់លោក ត្រូវបានជម្លៀសទៅរស់នៅក្នុងស្រុកត្រាំកក់ ខេត្តតាកែវ៖ «ពេលចេញពីផ្ទះមកដល់ស្ពានក្បាលថ្នល់ច្បារអំពៅ ពេលហ្នឹងឃើញមនុស្សងាប់ ឃើញខ្មែរក្រហម បាញ់មនុស្សចាស់ជរាអីងាប់តាមផ្ទះ ហ្មង អ្នកដើរអត់រួច គេបាញ់សម្លាប់ហ្មង។ ពេលនោះចាប់ផ្តើមញ័រជើងហើយព្រោះឃើញផ្ទាល់ភ្នែក ហើយឃើញតាមទឹកទន្លេច្បារអំពៅឃើញខ្មោចអណ្ដែតព្រាត ហើយតាមផ្លូវដែលខ្ញុំដើរតាមក្បាលថ្នល់ឡើងទៅចាក់អង្រែឡើងទៅតាខ្មៅ គឺខ្មោចតាមចិញ្ចើមផ្លូវទាំងអស់។ ភាគច្រើនងាប់ដោយសារពួកខ្មែរក្រហមបាញ់សម្លាប់។ ពេលនោះគេចេះតែដេញយើងទៅៗរហូត ហើយខ្ញុំនិងគ្រួសារខ្ញុំ ចេះតែទៅៗ ៣ ទៅ ៤យប់បានដល់ត្រាំកក់»។
ស្រដៀងគ្នានេះ អតីតជនរងគ្រោះក្នុងរបបខ្មែរក្រហមម្នាក់ទៀត និងនាយកមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា លោក ឆាំង យុ ថ្លែងថា ទោះជារឿងរ៉ាវទាំងនេះបានកន្លងផុតទៅ៤៦ឆ្នាំហើយក្ដី ក៏លោកនៅតែនឹកឃើញអំពីការឈឺចាប់ទាំងនោះ។ លោកថា នៅជំនាន់នោះ លោកមានវ័យ១៣ ឆ្នាំ និងមានទីលំនៅម្តុំទួលគោក។ លោករំឭកថា ពេលកងទ័ពខ្មែរក្រហមដើរប្រសាចពេញទីក្រុងភ្នំពេញ ហើយប្រាប់ឱ្យពលរដ្ឋចាកចេញទៅជនបទនោះ ពលរដ្ឋម្នាក់ៗចាប់ផ្តើមភ័យតក់ស្លុត មិននិយាយរកគ្នា បាត់បង់សាមគ្គីភាព ដោយម្នាក់ៗគិតតែពីខ្លួនឯង និងគ្រួសាររបស់ខ្លួនប៉ុណ្ណោះ។ លោកបន្តថា គ្រួសាររបស់លោកត្រូវបានគេជម្លៀសទៅរស់នៅក្នុងឃុំបានកាម ស្រុកព្រៃកប្បាស ខេត្តតាកែវ ដែលនៅទីនោះ ក៏មានករណីសម្លាប់មនុស្សដែរ។ ចំណែកតាមដងផ្លូវវិញ លោកប្រទះឃើញមនុស្សស្លាប់ជាហូរហែ៖ «កាលដែលខ្ញុំទៅនោះ គឺអ្នកដែលគេយកទៅសម្លាប់មុនគេ គឺបងជីដូនមួយខ្ញុំតែម្តង។ គាត់ទៅដល់ភ្លាម ត្រូវបានមេភូមិយកទៅសម្លាប់តែម្តង ដោយសារគាត់ជាទាហាន លន់ នល់ ហើយតាមខ្ញុំដឹងមេភូមិ និងបងខ្ញុំគឺធ្លាប់ជាមិត្តភក្ដិគ្នា ពីក្មេងទៀតផង តែពួកគាត់ទាំងពីរនាក់ត្រូវបានគម្លាតដោយសារមនោគមវិជ្ជា ម្ខាងនៅខាង លន់ នល់ ម្ខាងទៀតនៅខាងខ្មែរក្រហម។ យើងស្លុតណាស់ ព្រោះភូមិនេះ ជាស្រុកកំណើតរបស់ជីតាខ្ញុំ ដូច្នេះជាទូទៅយើងស្គាល់អ្នកស្រុកអ្នកភូមិហ្នឹង ហើយយើងមិននឹកស្មានថា មនុស្សដែលយើងស្គាល់សម្លាប់សាច់ញាតិយើងទេ។ និយាយតាមត្រង់ ម្តាយខ្ញុំមិនឱ្យរាប់អ្នកដែលស្លាប់ទេ ឱ្យរាប់តែអ្នកនៅរស់ដើម្បីឱ្យយើងមានសង្ឃឹម ព្រោះមានស្លាប់ច្រើនពេក»។
ពួកខ្មែរក្រហមបានបណ្តេញពលរដ្ឋចេញពីទីក្រុងភ្នំពេញដោយបង្ខំឱ្យ ទៅរស់នៅតាមជនបទចុងកាត់មាត់ញក និងតាមព្រៃភ្នំ ក្នុងស្ថានភាពលំបាកអត់ឃ្លាន ការធ្វើទារុណកម្ម ធ្វើការហួសកម្លាំង និងឈឺថ្កាត់គ្មានថ្នាំព្យាបាលត្រឹមត្រូវ និងអំពើឃោរឃៅផ្សេងៗទៀត។ មូលហេតុទាំងនេះបូករួមទាំងការកាប់សម្លាប់ផង បានបណ្ដាលឱ្យប្រជាពលរដ្ឋស្លាប់ជិត ២លាននាក់ ក្នុងចំណោមពលរដ្ឋខ្មែរសរុប ជិត ៨លាននាក់នៅគ្រានោះ។
ក្រៅពីជនរងគ្រោះក្នុងរបបខ្មែរក្រហម អតីតកម្មាភិបាលជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហមខ្លួនឯង ក៏បានទទួលស្គាល់ដែរថា ព្រឹត្តិការណ៍ថ្ងៃ១៧ មេសា នោះ គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃមហន្តរាយនៅកម្ពុជា។
អតីតប្រធានមន្ទីរស២១ ឬគុកទួលស្លែង លោក កាំង ហ្កេចអ៊ាវ ហៅឌុច ធ្លាប់បានសារភាពនៅចំពោះមុខអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជាថា ថ្ងៃទី១៧ មេសា ឆ្នាំ ១៩៧៥ គឺជាថ្ងៃដំបូងនៃការចាប់ផ្ដើមនូវភាពមហន្តរាយនៃប្រទេសកម្ពុជា ក្រោមការដឹកនាំរបស់ ប៉ុល ពត ដែលជាអគ្គលេខាបក្សដឹកនាំរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ៖ «ក្រោយ១៧ មេសា ១៩៧៥ ប៉ុល ពត កើតចិត្តភ្លើតភ្លើនខ្លាំងណាស់ បានលើកមាគ៌ាដែលប៉ះពាល់ដល់អាយុជីវិតមនុស្ស។ នេះមកពី ប៉ុល ពត គាត់មានសព្វមានគ្រប់»។
ជុំវិញរឿងនេះ អ្នកស្រាវជ្រាវរឿងរ៉ាវខ្មែរក្រហម លោក ឆាំង យុ អំពាវនាវឱ្យអ្នកជំនាន់ក្រោយ ជាពិសេស អ្នកនយោបាយ និងអ្នកដឹកនាំ ត្រូវរៀនសូត្រនិងចងចាំរឿងរ៉ាវដ៏អាក្រក់មួយនេះ និងរួមគ្នាទប់ស្កាត់កុំឱ្យកើតឡើងម្ដងទៀត។ លោកបញ្ជាក់ថា រឿងរ៉ាវខ្មែរក្រហមនេះ មិនមែនជារឿងអតីតកាលនោះទេ តែគឺជារឿងបច្ចុប្បន្នដែរ ព្រោះអ្នកឆ្លងកាត់របបខ្មែរក្រហមជាង ៥លាននាក់កំពុងរស់រានមានជីវិតនៅឡើយ៖ «ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ តែងមានគំនិតខុសប្លែកពីគំនិតរបស់យើងដូច្នេះគោលការណ៍ដែលសំខាន់មួយ គឺយើងត្រូវទទួលយកភាពខុសគ្នា គឺយើងត្រូវគោរពទស្សនៈដែលផ្ទុយពីយើងហើយឈរលើគោលការណ៍មួយសមភាព គឺ យើងមិនប្រើអំពើហិង្សា។ ខ្ញុំគិតថា ការដែលយើងមានគំនិតវិវាទ ការដែលយើងជជែកគ្នាហើយផ្តល់សិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការដេញដោល គឺគំនិតទាំងអស់ ធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋ ទទួលបានផលប្រយោជន៍ ដរាបណាសកម្មភាពទាំងអស់នោះ មិនឈានដល់ការកាប់សម្លាប់ ឬរហូតដល់អាយុជីវិតរបស់មនុស្ស»។
ទាក់ទងនឹងរឿងនេះដែរ អ្នកវិភាគនយោបាយ បណ្ឌិត ឡៅ ម៉ុងហៃ បានបង្ហោះសារហ្វេសប៊ុក (Facebook) ថា ថ្ងៃ១៧ មេសា ធ្វើឱ្យលោកនឹកដល់ទុក្ខវេទនារបស់អ្នកនៅភ្នំពេញ កាលពី៤៦ឆ្នាំមុន។ លោកថា មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ប៉ុល ពត បានរកឃើញនិងអនុវត្តយុទ្ធសាស្ត្រកាន់កាប់ត្រួតត្រារដ្ឋធានីភ្នំពេញ បានជាប់ និងកុំឱ្យគ្រោះថ្នាក់ដល់ខ្លួនវិញ។ យុទ្ធសាស្ត្រនោះ គឺយកកងទ័ពទៅដេញកម្ចាត់កម្ចាយប្រជាពលរដ្ឋ ២ ទៅ ៣លាននាក់ ឱ្យចេញក្រៅទៅជនបទផ្សេងៗគ្នាគ្រប់ទិស ហើយពួកគេ ចូលទៅកាន់កាប់ត្រួតត្រាភ្នំពេញ។ ប៉ុន្តែលោកថា យុទ្ធសាស្ត្ររបស់ប៉ុល ពត នេះ គឺមិនខុសពីការកម្ទេចទីក្រុងភ្នំពេញនោះទេ។
ទោះជាយ៉ាងណា បន្ទាប់ពីរំឭកព្រឹត្តិការណ៍ឈឺចាប់កាលពីអតីតកាលនោះ អ្នកធ្លាប់រងគ្រោះក្នុងរបបខ្មែរក្រហម អំពាវនាវឱ្យអ្នកនយោបាយ និងអ្នកដឹកប្រទេស កុំធ្វើរឿងដដែលៗ កុំចាត់ទុកគ្នាជាសត្រូវ ឈប់រើសអើងគ្នា លាបពណ៌គ្នា និងឈប់សាងភាពឈឺឱ្យចាប់គ្នា ជាពិសេសសកម្មភាពទាំងឡាយណាដែលនាំឱ្យប៉ះពាល់អាយុជីវិតមនុស្ស។ ពួកគេចង់ឃើញ អ្នកនយោបាយខ្មែរគ្រប់និន្នាការ ត្រូវរ៉ូវគ្នា និងប្ដេជ្ញាចិត្តរួមគ្នាជាជាតិមួយ ដើម្បីពង្រឹងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ និងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សឱ្យស្រប តាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងគោលការណ៍អន្តរជាតិសម្រាប់ប្រយោជន៍ជាតិទាំងមូល៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖ ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។